Dos baños aristocráticos: ocio e saúde

Da man de Raquel Queizás chegamos á páxina da Biblioteca Nacional que fala da orixe contemporánea dos baños de mar.

No blog da citada institución, Antonio García Jiménez debulla polo miúdo este inicio e crecemento dos baños no Cantábrico.

É no ano 1829, cando damos co primeiro regulamento para ordenar os baños e segregar os sexos. Falamos de Donostia. Aí empezou a achegarse a nobreza que pouco a pouco foi aumentando en presenza. Así no 1845 unha noviña Isabel II, consolida a cidade como estación balnearia de primeira orde.     

Pero foi Santander a primeira cidade cántabra que, a mediados do s. XIX, anunciaba nos xornais madrileños os baños de mar, tamén chamados daquela “baños de ola”.

O primeiro deses anuncios que atopamos data de 1847 co título: “Baños de oleage en Santander” (El Español, 16 de xullo de 1847).

Eran tempos nos que a chegada á praia santanderina, por excelencia, facíase en carruaxes ou dilixencias.

O habitual era que a xente do interior que se achegaba aos areais non soubesen nadar; o risco era evidente, polo que se instalaban maromas para que os bañistas tivesen máis seguridade, non só por poder ir agarrados a elas, senón tamén, por ser vixiadas por mozos vigorosos e atléticos que acudían, de xurdir algún tropezo.

O uso destas maromas estendeuse por todos os lugares onde había casas de baño ao pé do mar.

Xa temos visto que a ribadense “La Cantábrica” tíñaas instaladas e  máis dun afogamento seguro que evitaron.

Lembremos un suceso ocorrido o 2 de setembro de 1922, nesta casa de baños de Ribadeo. Na praia houbo que salvar a unha bañista que a piques estivo de afogar, Mercedes Lahoz. Grazas a intervención, non sabemos se de usuarios, usuarias ou maromos, o caso é que esta filla do notario da Veiga foi salvada, e foi tanta alegría que posteriormente celebrouse un acto de homenaxe ao salvador , Luciano Martínez e á salvadora: Elisa Alonso de García Soto (sic). 

Lembremos tamén que moitas das nosas canouras non se poderían permitir o luxo dos baños quentes para se bañar. Tomaban "baños fríos" como indicaba Trapero Pardo.  Téñennos contado que : ou ben se arrimaban as penas con coidado para se introducir na auga, ou ben metíanse ata pouco máis arriba dos xeonllos, para despois botarse ao mar e coas mans camiñar no fondo pedregoso, ou ben, para escorrentar o medo, outras entrarían con grande algarabía collidas entre elas das mans. Non esquezamos que o mar era un elemento novidoso para elas, e terían entendemos o debido respecto. 

Volvendo á orixe aristocrática deste costume: Xa falamos de Isabel II que aconsellada polos seus médicos e para tratar as doenzas de pel que sufría cambiou "La Concha" e achegouse ata “El Sardinero” no ano 1861 ( seguimos por Santander).

Estas prácticas quedaban acoutadas á nobreza e burguesía que podían facer fronte aos gastos de desprazamento, estadías e servizos de praia. Pensemos que en chegar a Donostia empregábanse máis de cincuenta horas de viaxe.

De feito algunha publicación hai que mostra cantidade de fotografías das clases altas na costa cantábrica ( e por suposto non hai rastro das nosas bañistas): “Veranos en el Cantábrico. Casas y familias 1885- 1945” editado polo Equipo Turner.

Estas praias, El Sardinero, La Concha ( na imaxe) ou a francesa de Biarritz, eran visitadas pola "crème de la créme", polo que trataban de mellorar os servizos a ofertar para non perder clientela. 

Lugares como Comillas, Ribadesella, Zarauz,... competían para atraer este incipiente turismo decimonónico que foi o que introduciu aos poucos os baños como práctica estival. 

Importante era o sistema de protección da moralidade ( xa falamos da segregación por sexos ( dándose a situación paradoxal de que as familias non podían ir xuntas aos baños).

Enxeños creados "ad hoc" para combinar pudor con baños salinos invadiron estas praias que máis ben semellaban campamentos.Aínda non tiña valor social o bronceado. Na imaxe de abaixo, praia de "El Sardinero"

Iso si, a realeza gozaba dunha infraestrutura máis elaborada ( ver fotografía: caseta real da praia de "La Concha").

No verán do 1849 visitaron Santander ao redor de tres mil persoas segundo indicaba a Revista de Santander.

Aos poucos foi medrando a presenza mesetaria nas praias de “El Norte” como adoitaban dicir daquelas por Madrid. Tal foi a popularidade que no 1899 o xornal satírico “El Motín” publicaba : "Allá a las costas cantábricas y a las playas francesas van en requerimiento de aire saturado de oxígeno para los pulmones todas las personas que pueden hacerlo; unas con desahogo, otras, a costa de sacrificios, y todas, o la mayor parte, más que por necesidad, por rendir culto a la moda. Hacen bien. Después del 15 de Julio todos los que quedan aquí van jadeantes por esas calles sudando la gota gorda, y sin tener más distracción que la de tragar polvo por las tardes en Recoletos, y llevan además un sello de pobretones y cursis que da miedo…La moda de veranear se ha impuesto de tal forma que hoy, desde el senador por derecho propio hasta el carbonero, desde la duquesa hasta la tendera de comestibles, van a tomar baños de ola como si les fuera imposible la vida sin ellos".

Ao cabo, Donostia chegou a ser a preferida pola realeza pois a rexente M Cristina prefería a localidade vasca por estar máis preto de Biarritz, onde veraneaba a realeza europea desde que a puxera de moda a emperatriz Eugenia de Montijo.

Nos anos trinta do pasado século a presenza de bañistas xa era moi numerosa ( El Sardinero, primeira metade da década dos trinta) . Evidentemente a guerra civil e a dura postguerra non favoreceron estas prácticas que se foron recuperando aos poucos, ata hoxe.