As carrachentas

Na preparación das xornadas do pasado setembro en Ribadeo, demos co libro As carrachentas de Fina Roca, extenso traballo de investigación que fixo a autora como tese de doutoramento e que posteriormente foi publicado pola Asociación Cultural Estabañón no 2008 na editorial Lar.

Xa falamos aquí das canouras ribadenses, das poubanas de Marín, das mantidas de Vilaxoán ou de Palmeira,... nesta entrada facemos un bosquexo deste manual etnográfico e sociolóxico, produto de varios anos de procuras e mesmo de vivencias da propia autora. 

As Carrachentas, segundo Fina Roca foron as “primeiras turistas de Covas”; bañistas labregas que se achegaban ao concello de Viveiro para realizar os seus baños rituais do mes de setembro.

Coinciden as prácticas destas mulleres chegadas de "Vilalba, As Pontes, Momán, Santaballa, Ourol, Muras, Xermade, Cabreiros, Begonte, Lanzós, O Carrizo, Ferreira, Bravos, Galdo, San Pantaleón de Cabanas, Vieiro, Riobarba, Gramadoiro,...” (As carrachentas páx 61 ) coas realizadas por poubanas, mantidas ou canouras noutros puntos do litoral galego.

Só imos salientar algúns aspectos para nós novidosos ou que complementan o recollida ata este momento

Por un lado un feito que enlaza co que falaba Trapero Pardo ( ver entradas) e que estuda a autora sobre os chamados baños quentes.

En Viveiro, ao contrario doutro lugares (Ribadeo sen ir moi lonxe) non houbo casas de baños. 

Estes baños quentes realizábanse nas casas nas que paraban as carrachentas; para iso, levaban dende a praia auga de mar mesturada con algas... ben en baldes, baldetas ou “tinas” (tallas) e unha vez quentada a auga bañábanse na improvisada bañeira.

Por outro lado destacamos tamén o feito que recolle detalladamente F Roca: os rituais previos ao baño.

Despois de se xuntaren as carrachentas do mesmo lugar de procedencia, realizaban xogos nos que participaban avoas, nais e fillas , desde rodas de adiviñas ata xogos para entraren en calor... Cita a escritora o “Sampedrón” coñecido como sampedrada que comeza co ben sabido “San Pedro como era calvo...” ( páx 58).

Logo “as carrachentas espíanse na Furada das Pombas (poñían) “unha especie de túnica en forma de saco ao que lle abrían tres buratos para meter a cabeza e os brazos. A meirande parte das veces (facíano) cunha saba vella ou cunha funda dun xergón que xa non valera para nada. Pero xeralmente bañábanse en longas enaguas brancas con moito voo” “Cando saían da auga semellaba que non levaban nada porque a roupa pegábaselles ao corpo e, cando se mergullaban as nove veces, a combinación subíalles ata o pescozo como se fosen globos, deixándolles o cu ao aire entre salto e salto. Era cando máis graza nos facía aos rapaces e rapazas. Espiabámolas dende as penas pero non nos acercabamos a elas por medo a que nos tiraran pedras ou nos zorregasen”. ( páx 58, 59)

Para un coñecemento máis extenso e preciso convidamos á lectura do citado libro que recolle o fenómeno das carrachentas desde todos os ámbitos posibles (o libro está a disposición do público nas bibliotecas de Viveiro, Lugo e Santiago e por suposto á venda nas librerías.

Praia de Covas 

Notas

A primeira ilustración é a portada do libro citado

A segunda é unha panorámica de Covas feita polo fotógrafo Juan José Vivancos e pertencente á galería da Biblioteca da Facultade de Empresa e xestión pública da Universidade de Zaragoza.

Bíteres

Bolma rugosa e opérculos

No libro de Rafael Quintía do que falamos na anterior entrada recóllense como elementos “apotropaicos” os coñecidos ollomaos ou bíteres, como adoitan chamalos os barreirenses.

Non temos constancia de se as carolas, canónigas ou canouras estivesen polo labor de recoller estes opérculos “máxicos”, pero se facemos caso ao recollido por Xaquín Lorenzo no seu “O mar terra adentro” si é probable; máis aínda, de ser coñecedoras das súas protectoras propiedades.

Este opérculo da bolma rugosa ( astraea rugosa) é un elemento da natureza á que se lle atribúen, desde ben antigo, propiedades curativas e protectoras.

Curiosamente polo lado interior ( plano e branco) apréciase unha espiral ( símbolo vello que en Galicia xa aparece nalgúns petróglifos); polo lado exterior a rugosidade do bítere permite vislumbrar ( din ) a imaxe da virxe.

Sabemos do achado de ánforas dos tempos dos romanos cheas deles, en escavacións arqueolóxicas no Mediterráneo.

En Galicia hai constancia da súa presenza puntual nos concheiros da Punta Atalaia ( San Cibrao) segundo se reflicte en “La explotación del mar en la Galicia Romana: El yacimiento de Punta Atalaia (Galicia, Noroeste Ibérico)" de E. González, V. Bejega e C. Fernández.

Alá polo ano 1983, exercendo como mestre primeirizo no colexio público de S. Miguel de Reinante, as actividades que tiña organizadas o centro, fóra do horario escolar, leváronnos aos areais de Barreiros ( concretamente ao que daquela chamabamos a praia do Complexo) e correndo polo devandito areal atopamos estes opérculos. A alumna que naquel momento nos acompañaba, Nereida Rocha Leitón, ( cursando 6º de EXB) púxolles nome: bíteres... e ao tempo informounos das súas propiedades, indicando a sorte que significaba atopalos e a sorte que xeraba telos preto de un.

A partir dese momento fomos lendo todo o que atopabamos ao redor deste opérculo e así demos con que o gasterópodo é abondoso en todo o Atlántico europeo, mesmo chegando ás illas Canarias, e tamén no Mediterráneo.

Fotografía da web http://www.ictioterm.es/

Por todos os lugares onde vive esta “bolma rugosa” e polo mesmo se atopan os ollomaos ou bíteres , estes xeran a mesma devoción e interese, recibindo nomes ben curiosos como "jaquequeras" en Almería ( por ser bos para as dores de cabeza), ou o máis estendido "ollos de santa Lucía".

Nesta ligazón podemos ver os diferentes nomes que recibe pola costa andaluza (como curiosidade esta bolma é comercializada no mercado gaditano para o seu consumo).

No Alt Empordà, coñécense como ulls de Santa Llúcia, ou tamén como ulls de sirena. En Menorca Pedres de la Virtud; en Dénia, ulls de bruixa ou pedretes del mal de cap;  habas de mar, orejitas... 

Esta ampla nomenclatura deixa constancia do forte arraigo popular como pedra máxica e amuleto. De feito, moitos destes bíteres acaban engarzados en sortellas, aneis , pendentes,... 

En Galicia fóra do ollomao e bítere, sabemos que son tamén coñecidos como “ollos de boi vidal” ( vidal > vital: vida); ollos de boimar... e cónstanos que na parroquia focega de Santa Cilla do Valadouro, son coñecidos como "ollos magos" con referencia inequívoca das súas propiedades.

Falan de que é remedio eficaz contra orizós ( tirizós), para o mal de ollo, dores de cabeza e en xeral como amuleto protector e portador de sorte. 

Adoitan ter presenza, abondosa, nos areais da parroquia barreirense de Benquerencia; con maior incidencia en Remior, Balea, Lóngara e Pena da salsa.

Areal de Benquerencia

Tamén na costa ferrolá sabemos que son frecuentes en Ponzos e segundo indica Quintía tamén na costa de Arteixo pódense apañar, e seguramente en máis puntos dos que non temos coñecemento.

Polo Cantábrico adiante nalgunha praia astur tamén se atopan estes opérculos

Xa para rematar deixamos un vídeo onde vemos a caracola co seu opérculo no seu medio natural

E por último deixamos ligazóns a dous textos sobre a mesma temática de dúas persoas que xa non están con nós:

Un é o relato  de Isidro Novo para a páxina Galicia Encantada que coordina A. Reigosa ( ligazón) 

E outro a entrada que Emilio Piñeiroa fixo no blog Ribadeando (ligazón)

Só queda engadir que se algún lector ou lectora coñece máis lugares onde se recolle en Galicia estes bíteres, agradeceríamos nolo fixese saber mediante comentario ou usando o correo do blog

Rafael Quintía e a Mariña inmaterial

Estes días chegou as nosas mans o libro Mariña inmaterial de Rafael Quintía. No traballo, deste recoñecido investigador, aparecen recollidas as historias míticas e lendarias asociadas a diferentes puntos da xeografía mariñá que reafirman a riqueza do lugar e explican a orixe de moitos destes espazos e, sobre todo, fixan na memoria estes fragmentos que nos identifican como pobo e que conforman o noso ser e estar.

De Trabada a Xove, pasando por Ribadeo, Barreiros, Alfoz, Valadouro, Cervo e Viveiro podemos facer unha viaxe no tempo percorrendo covas, penedos, montes, pazos, fontes, capelas, cruces, sen esquecer canda eles a presenza de trasnos, mouras, vellas, encantos, chupasangues... mesmo sitio hai para as historias do marqués de Sargadelos... 

Magnífico manual que completa a páxina Mariña inmaterial con vídeos que recollen as actividades e investigacións previas á publicación deste traballo.

Encantáronnos as alusións aos trasnos tanto ao do pazo da Escoura (Trabada) como ao do Camiño do trasno (Cervo). Eses trasgos tan presentes no imaxinario popular e que a tantas andanzas e aventuras deron pé: lembramos con cariño as contadas en Donís sobre este falcatrueiro personaxe ao que se lle tiña un medo reverencial “case como o lobo”... ata que apareceron as “lafuxés”(1) e parece que os tiros asustáronnos e xa andan menos polos camiños... "desde que se inventou a pólvora acabouse o trasgo"; tamén en Friol corrían moitos contos sobre o citado trasno...  

Lemos con agrado as referencias ás cidades asolagadas de Estabañón (Area) e S Miguel de Vilachá (o noso S Miguel de Reinante desde principios do XVII). Abondan na nosa xeografía mítica este tipo de sucedidos. 

De S Xoán da Cova, Viveiro, que dicir? Aparte dos restos da ermida no interior da cova , a fonte da que xa se recollen datos da súa calidade salutífera a mediados do XIX coa expansión do costume de tomar as augas. 

Fontes míticas como a do Ermo en Barreiros da que xa se fala na “Guía del bañista de España “de 1854... 

Notamos a falta dalgunha fonte do concello ribadense pero que seguro terá espazo máis adiante, ao igual que o resto de lugares doutros concellos mariñáns que seguro están pendentes.

Só queda animar á lectura e felicitar ao antropólogo que, aos poucos, segue enchendo de contidos a Galicia mítica á que tanto lle debemos.

Notas

(1) Lafuxé: escopeta Lefaucheux

Outro desastre medioambiental : os pellets de plástico

Levabamos algún tempo coñecendo aos poucos noticias sobre un cargueiro con bandeira de conveniencia que despois de pasar o corredor fisterrá, xa en costas portuguesas, perdeu un contedor cheo de bolsas de pellets (1) plásticos ( 2,5 Tm ) que segundo avanzan as xornadas, e polo traballo do mar, van achegándose ás costas galegas.

Se nun principio eran novas dalgúns areais da costa occidental, co paso dos días estas bólas plásticas están cubrindo grande número de praias e ampliando a presenza xa á costa mariñá e mesmo ao litoral asturiano. 

O que parece outro desastre medioambiental, non semella preocupar moito ás autoridades "competentes" agás para o manido "non fun eu que foron eles" ( xa entendedes).

O caso é que diante do deixamento da Xunta, que trata de quitar ferro ao tema e liquidalo na televisión pública cuns planos curtos máis ca sospeitosos... ( informantes directos contan como a presenza de traballadores nos areais son puntuais para seren recollidos polas cámaras e pouco despois marchar ).

Este desleixo obriga novamente á sociedade civil a organizarse para a recollida destes plásticos invasores e dos que non coñecemos a incidencia que poidan ter no medio mariño e costeiro nun futuro próximo. 

Pois ben, como canouras que somos e usuarias setembrinas do noso mar, cremos que temos a obriga de informar das accións que se están levando a cabo para lle facer fronte a esta desfeita plástico- ambiental.

Diante da inacción da Xunta que descarta elevar o nivel de emerxencia, a sociedade civil está organizándose:

Por un lado o colectivo Noia limpa no seu perfil de X (antiga twitter) recolle, nun listado aberto, os novos puntos que van sendo contaminados polos plásticos.

Polo outro, Adega que nun comunicado emitido na tarde deste luns "reclama a elevación do nivel de emerxencia (Situación 2) do CAMGAL para a intervención dos medios marítimos do Estado”.

Indica tamén que “é precisa a intervención de buques e barreiras anti-contaminación para conter a extensión da vertedura de pellets antes de que chegue ás costas, onde a eliminación está a resultar moi difícil”.

E denuncia “a falta de transparencia das administracións, polo que (solicitan) reunións coa Xunta e o Ministerio”. 

Tamén informa de próximas actividades de formación para o persoal voluntario para a recollida destas boliñas e así poder organizar as recollidas coas persoas que se apunten na ligazón que teñen activada.

Deixamos aquí a ligazón para se apuntar como voluntarios para a limpeza das nosas costas

Nunca máis! 

Nota

(1) A Real Academia Galega pronunciouse sobre o termo correcto para referirnos a estes microplásticos que nós chamamos pellets. En bo galego debemos falar de "granulados" 

Máis memoria viva das canouras

Praia do Cargadoiro

Na anterior entrada a Marina Díaz falaba de ter coincidido nos baños ribadenses con veciñanza de Santalla (Ribeira de Piquín). Aqui achegamos (via facebook) a memoria de alguén que lembra estas actividades setembrinas.

Destacar o feito do nome que permanece na memoria xunto ao de canouras: a variante canourias que para nós é apelativo novo.

Ao respecto, e relacionado co despectivo aplicado a estas bañistas, demos cunha informante de Barres ( parroquia do concello de Castropol, no lado astur da ría ribadense)  Marisefa López Arias que nos indica que na súa zona unha canoura é : "úa canoura dícese por úa vaca flaca e mal feita, incluso veya, tamén se lle di candorca".( recollido do muro de facebook) 

Igrexa de Barres, Castropol

Pois ben , na mesma rede social e na páxina do grupo Patrimonio cultural da Ribeira de Piquín recollemos a información que pasamos a transcribir:

"Moita xente de Ribeiras de Piquin ia a Ribadeo a tomar os baños. Para ben ser, había que ir tomalos nove días seguidos. Ian sobre todo as mulleres, os nenos e os enfermos. Unha zona á que se ía era a praia do Cargadoiro.

As mulleres que viñan das partes do interior para tomar os baños e curarse dalgún mal, a xente da costa chamáballes canourias ou canouras. 

As familias levaban comida para pasar alí eses dias

A fariña levábase a algunha panadería (como a Gayol, que tiña moita sona) e cambiábase algún quilo de fariña a cambio de que co resto dela che coceran os bolos para os días da estancia."

Susa Alvita Ramos apostila cun seu comentario que "tamén nos chamaban carolas, polo menos en Foz", esta informante é de Bretoña (A Pastoriza)

Estas canouras asiduas á citada praia do Cargadoiro, dan pé para que a ribadense Josefina Gómez Pérez comente:

"(...) iamos velas porque se deitaban na beira agarradas ás pedras e metíanse na auga con combinación. Cando as pequenas ondas baixaban todo ía ben, pero cando subían as ondiñas a combinación tamén se subía e chegáballes ata o pescozo...

Moito nos temos rido. Cousas de cativos!"

O pouso retranqueiro queda rexistrado neste comentario que fai a tamén vilega  Elva Díaz Álvarez:

"Dáme a risa de cando me dicían as veciñas: Xa viñeron as canouras! e eu contestaba: Diso nada! son madrileñas do Marco de Álvare!"  

Esta veciña tamén engade que "na miña casa viñan aos baños en setembro e metíanse na auga cunha camisa branca . Ese é o recordo que lembro. Traían chourizos e touciño e miña nai facíalles a comida"

Memoria dunha canoura de Pol

Hórreo en San Martín de Lúa ( Pol)

Como memoria viva de canouras que ían a Ribadeo tomar as augas, achegamos unha transcrición do narrado por María Marina Díaz Irimia... que a principios dos cincuenta como canouriña ía canda a súa nai ata a vila ribadense para realizar os pertinentes baños de setembro.

Os audios poden escoitarse nesta ligazón. 

"Eu son María Marina Díaz Irimia, nacín o vinte de febreiro de mil novecento corenta e sete nun puebliño de interior de Galicia chamado San Martin de Lúa, pertence ao concello de Pol.

Desde moi pequena, exactamente desde os dous anos, fun aos baños a Ribadeo ata a idade de nove anos. 

Acompañábame..., ía sempre coa miña nai. Como aquí non había coche de liña nin carretera tiñamos que ir a Meira a coller o coche de liña. Levábanos meu pai e iamos da cabalo... uns da cabalo e outros andando porque todos non podiamos ir a cabalo para levar as cousas necesarias para vivir alí, en Ribadeo.

Estabamos cunha señora que tiña un home que era mariñeiro, ía ao mar... e ela dedicábase a ter xente na súa casa. 

Nós levabamos unha habitación alquilada con dereito a cociña. Tomabamos o primeiro baño o dia de chegar porque eran nove os que dicían que había que tomar para que fixera efecto, e volvíamonos a bañar tamén o día de volver aínda que xa ás tres e media volvía saír o coche outra vez para Meira. 

O día de ir, meu pai quedábase e volvia para casa para facer as tarefas da casa. 

O día de volver ianos buscar a Ribadeo e aquel dia, pois iamos comer coa señora e co home a algun sitio, a algunha fonda...

Habia xente que en vez de ir ao mar a bañarse ía ás augas quentes, que eu tampouco sei onde eran naquel tempo...

E, se por exemplo, tiñan unha nena que era da miña edá,... miña nai bañábaa comigo no mar... se era máis ou menos da miña idade. Adoitabamos ir normalmente a última semana de agosto collendo un día ou dous de setembro... porque deixabamos os nabos botados e viñamos a tempo de facer a malla que adoitaba ser a partir do dez de setembro.

Isto dicían que era moi favorable pra a salú, que evitaba moitos males... sobre todo da pel.

Estabamos aproximadamente... marchabamos ás dez para a praia, estabamos ata unha ou unha e media; despois pola tarde asi que comiamos descansabamos un pouco e despois volviamos outra vez a andar pola area ... ainda que non nos bañásenos.

Entroido en Santalla ( Ribeiras de Piquín). 1967

E... bueno, sempre había xente coñecida... concretamente dun pueblín cercano ao noso que se chama Santalla pertence a Ribeira de Piquín, de onde é nativa a Susana Seivane tan coñecida hoxe. Tamén ían sempre unhos señores que tamén adoitaban estar onde estabamos nosoutros; era un señor que tiña moitos problemas de pel e dicía que desde que empezara a ir aos baños se puñera moito mellor."

Achega significativa que fai a informante á que engade un trazo sociolóxico relacionado co uso diglósico da nosa lingua ( o que vale para nos comunicar entre nós, non serve para relacionarnos coa  poboación vilega:  

"Nun deses anos da miña nenez, con catro anos aproximadamente...

Eu sempre me levaban un balde e unha pala e un angazo para apañar conchas e xogar na area,... facer castelos e diso.

E entonces, claro! daquelas non era nada bonito falar o gallego... e miña mai mandábame... non estaba ben visto que se falara o gallego, e entonces miña mai mandábame falar o castellano...

E dicíame:

--Se che pregunta alguén que tes aí? (cando estaba xogando) dicíame: "un cubo y una pala para recoger arena".

Efectivamente: eu sabíao dicir moi ben... pero acto seguido dicía 

Un balde y una pala , una paleta... pra recoller area."

Boas festas !

Casas de baño: Picadillo

Vista xeral de Ribadeo 1966

Trapero Pardo no diario "El Progreso" de 12 de xullo de 1966 escribía un amplo artigo sobre "El veraneo de nuestros abuelos", este era o título e nel debulla todas as alternativas polas que se podía optar antigamente na época estival. Noutra entrada faremos unha recensión do mesmo, paga a pena.

Hoxe paramos nun parágrafo do citado traballo xornalístico, que nos chamou a atención e sobre que fomos tirando información para entender ao que se refería o bo de Trapero.

Falando dos baños quentes escribía: 

"Esos  se tomaban en A Coruña, en Ribadeo y en Foz. Agua de mar, con algas y todo. Unas veces en Casas de baño autorizadas. Otras en las casa, en los "baños de salar". 

Baño para salgar e gardar a carne de cocho

Baños de salar? Estamos falando dos baños de salgar a carne da matanza dos porcos; dependendo dos lugares do maseiro ou mesmo da maseira.

Custaba crer o que de certo liamos pero seguro que o cronista de Lugo tiña información de primeira man.

Agora damos, grazas ao blog Crónicas de Arteixo, cunha publicación que permite tirar luz sobre estes baños quentes alternativos aos balnearios ou Casas de baño con licenza.

Portada de 12 de xullo de 1918

No xornal coruñés "El Orzán" de 12 de xullo de 1918 o famoso Picadillo, Manuel María Puga ( gastrónomo, escritor, xornalista, político...) escribe un artigo que baixo  o título "Veraneo pintoresco: El balneario de las Cobadas" (sic) no que, entre outras cousas que iremos publicando en posteriores entradas, fala desta Casa de baños das Covadas que á sombra do balneario de Arteixo, dá servizo a xente humilde de aldea que non pode hospedarse no citado balneario. ( Non sabemos se catalinas pero si bañistas labregos dos que falamos neste blog) 

Pazo das Covadas na actualidade

Lemos co humor característico do autor de "La cocina práctica" :  

"Lo que no conocéis, seguramente, son otros balnearios aldeanos que tienen por regla general su asiento en los lugares próximos a las playas. Aquí, a media legua de distancia aproximadamente del Pazo de Anzobre, existen tres o cuatro de estas instalaciones. Habré de describiros una y como esta son todas las demás. 

As Covadas, que así se llama el balneario de mi historia, sienta sus reales en la parroquia de San Pedro de Sorrizo, a unas docenas de metros de la playa que lleva su nombre. El dueño del establecimiento balneario es un labrador y vecino de la referida parroquia. 

La casa donde habita, que es una casa de labranza, se transforma como por encanto en cuanto llega el mes de Julio. Un carpintero del país ha hecho de pino media docena de cajones semejantes a la mitad de una caja de muerto, que llegado el caso se han distribuido en el sobrado, en la cuadra, en la bodega del hórreo y en el cuarto del alpendre.

Viene el “manciñeiro” y le receta a un cristiano o cristiana baños calientes. Sale el bañista de su casa armado de cesta en la cual van patatas, habas, alguna carne de cerdo, unto y huevos, y un chisme, pota o tartera, para condimentar todo esto.

Llega al balneario, toma su habitación que le cuesta un real; por dos reales más, el propietario del establecimiento le media de agua del mar caliente uno de aquellos ataúdes; allí se sumerge el bañista hasta que le parece bien y una vez seco y vestido requiere de la cesta lo necesario para condimentar su comida. A los siete baños justos se acaba la temporada. Se friega la olla en debida forma, vuelve a la cesta con las vituallas sobrantes, y abonados los veintiún reales de gasto, vuelve el bañista para su casa con la consigna de no salir al sol sin paraguas ni andar al relente, pues podría cortarse la dieta. Excusado es decir que el agua, mientras no se enfría, va sirviendo para los diferentes clientes del balneario, pues aunque en el mar la hay abundante, cuesta trabajo acarrearla en el bocoy y cuesta dinero el calentarla por los precios que tiene la leña. 

El balneario de As Covadas goza de una gran fama y a juzgar por las gentes que a él concurren, debe ser de los mejores de su clase. Pero sea como quiera, las gentes hoy no se bañan porque no les da la gana, porque con veintiún reales y una cesta medianamente repleta puede uno darse el postín de pasar en un balneario parte de la temporada veraniega".

 

O autor do artigo: o famoso Picadillo

As fotografías

Ribadeo: colección particular

Baño para salgar: Todo colección

Portada "El Orzán" : Galiciana

Pazo das Covadas : LaVoz de Galicia

Picadillo: Wikipedia

Memoria viva dun poubano: fala Manuel Boullosa

Praia de Mogor ( fotografía anterior a 1965)

Na procura de información sobre Marín e as poubanas demos no facebook con un marabilloso relato en primeira persoa dun poubano, Manuel Boullosa (1),  das terras do concello da Lama (Pontevedra), cremos da parroquia da Xesta.

Memoria viva que pasamos a transcribir ( previa autorización do autor)  e ao que engadimos algunhas notas e comentarios posteriores que o post no facebook orixinou e cremos completa esta entrada.

Non temos seguridade pero intuímos que o relato podemos situalo a fins dos anos cincuenta ou máis probablemente na década dos sesenta.

Este é o testemuño:

"Moito antes de que chegase a España o invento do turismo de masas en forma de veraneantes coas roupaxes multicolor, dispostos a poñerse vermellos coma gambas nas nosas praias, os galegos de aldea xa gozaban de algo semellante. 

Algúns optaban polo termalismo, ou como se dicía popularmente "ir ás augas" a Carballiño, por exemplo, mentres que outros decantábanse por "ir tomar os baños" case sempre ás praias de Mogor ou Portocelo en Marín. 

A mediados de setembro, as nosas laboriosas aldeás do interior, despois de pasar un tórrido verán recollendo as colleitas de millo e patacas, e coa herba para o inverno a bo recado nas palleiras, marchaban á consulta do médico de cabeceira a contarlle os seus achaques e trastornos físicos...tras revisalas o doutor e receitarlles algún reconstituínte preguntábanlle:

--Don Aquilino (2), e viranme ben uns baños no mar? 

Ao que o doutor, que ademais de médico era psicólogo contestaba :

-- Iso será man de santo.

 Ao regresar ao domicilio, poñían en antecedentes ao home, e posto que era por orde facultativa, deixaban a este a cargo das faenas na aldea, aprovisionábanse de bastantes ovos e chourizos nunha cesta e recollendo os rapaces tomaban o coche de liña a Pontevedra, onde facían transbordo no "trole" (3) ata Marín, tras de varias horas de viaxe e de algún vómito matutino a causa do mareo.

Cóntase a anécdota dalgunha señora que nunca saíra da súa aldea máis alá de Ponte Caldelas e cando chegou a Marín e viu o mar exclamou: 

-Diormío, diormío, que lonxe é isto!,  aquilo que se ve alá lonxe no mar, ha de ser Cuba!

-Non tía Rosa, aquilo é a illa de Ons!

En Marín adoitaban aloxarse nalgunha pensión económica ou nalgunha casa particular con dereito a cociña, e a gozar durante sete ou nove días dos relaxantes baños de mar. 

Aínda hoxe ignoro o porqué dos días impares, tal vez teña conexión máxica co "baño das nove olas" d’A Lanzada. 

A primeira vez que me levaron a Marín, recordo que acudimos medio concello en tropel. Metade da praia de Mogor foi tomada pola gran cantidade de rapaces de aldea, mentres que a outra parte era dominada polos rapaces de Marín, que nos miraban de forma despectiva por haber invadido o seu territorio xentes de secaño;.e incluso tivemos algún pequeno altercado, todo porque nos chamaron "poubanos", ou sexa, de pobo, mentres que nós chamámolos "peixeiros"...pero non pasou a maiores.

 A verdade é que era todo un espectáculo, ver "tomar os baños" a algunhas das nosas matronas aldeás, remisas a embutirse dentro dun traxe de baño por parecerlles indecente para a moral iso de expoñer as súas brancas e rubicundas carnes ao sol, envolvíanse pudorosamente nuns amplos camisóns largos que as cubrían por completo. As roupas talares ao contacto coa auga pegábanse aos seus corpos resaltando todas e cada unha das súas concavidades, inducíndonos a non poucos pecados de pensamento, palabra e obra... 

Alameda de Marín

Ás tardes adoitabamos xuntarnos todos os coñecidos invariablemente na alameda, os maiores por un lado, para poñerse ao día no último chisme ou desgraza de algún coñecido, e os rapaces polo noso, xogando, comendo xeados, vendo unha peli de vaqueiros ou romanos no cine Quiroga, (4) ou intentando os nosos primeiros rudimentos de “ligoteo”.

Fachada do cine Quiroga

Debo confesar que nesa ocasión, con todo disposto para a marcha a mediodía, escapulinme á praia para aproveitar ao máximo a última oportunidade. Cando regresei tiven unha reprimenda importante, pois bañárame dez días seguidos, polo que houbo que abortar a viaxe e quedar un día máis para tomar o undécimo baño..."que se non, podía facerme mal".

Programa de man Cine Quiroga

O post de Manuel Boullosa ( 12 de xaneiro de 2014) xerou algunha achega nos comentarios que non nos resistimos a reproducilos por completar tan fermoso relato:

Nelly Boullosa, comenta "como recordo a ida a Marín coa sra Elvira e Hermelinda o traxe de baño confeccionado pola mesma Elvira e os baños contados sen fallar un. Que tempos!... e a ida ás augas ao Carballiño en épocas das súas festas... tampoco non as esquezo, Manuel... Que ben o pasamos!

Manuel Cortizo Tato: (...) recordáchesme a miña infancia!,eu tamen ía a Marín, e os primeiros días era unha odisea para poderme meter na agua... estaba fría de carallo !

Mari Paz Alvariño Cousiño: Eu tamén fun de pequena cos tía Lidia "ás augas" para ter apetito pois comía moi pouco... 

Amparo Antón Barreiro: (...) Eu tamén recordo eses días, a don Aquilino e as poucas visitas a Marin...

Benny Lorenzo: Fun tan feliz en Marin! que xa de casada regresei para ver se aínda acordaba da casa onde nos hospedábamos e si encontreina, a miña amada avoa Maria era a que facía posible eses momentos 

Aparte das notas que van a continuación e que paga apena ler por completar esta entrada, agradecer a autorización de Manuel Boullosa a publicar o seu relato neste blog. Grazas 

Notas

(1) De Manuel Boullosa indicar que debeu nacer en Pigarzos, A Xesta, A Lama, Pontevedra

(2) Trátase do doutor Don Aquilino González  (1920 - 1994) natural de Verducido e que tiña consulta tanto na Lama como en Ponte Caldelas ( ver ligazón )

(3) Falaremos nunha entrada posterior dos transportes que empregaban as poubanas para achegarse ao mar de Marín. Aquí deixar constancia que a transformación do tranvía (Pontevedra - Marín) na empresa dos troles produciuse no ano 1942.

 (4) O cine Quiroga fundouse no ano 1917 e pechou definitivamente as súas portas no ano 1988. Na páxina 51 do número 44 da revista Andaina hai unha pequena entrevista cunha tataraneta da primeira propietaria, Dona Amalia. Para saber máis ver esta ligazón 

Fotografías

Praia de Mogor: Sacada do blog Mogor & Rías Baixas 

Alameda: Sacada de Carriola de Marín 

Fachada cine Quiroga: Sacada da páxina de facebook, Marin en fotos

Programa de película : Sacada da páxina Todo colección

Seguimos falando das poubanas de Marín

 

No xornal "La Voz de Galicia" do 18 de agosto de 2019, Marcos Gago escribe o artigo "Marín innovó en el turismo de masas con el baño de otoño para «poubanos»"

Nel escribe que "la villa portuaria mantuvo su tirón como corazón turístico de la ría hasta mediados del siglo pasado.

Marín fue hace cien años el corazón turístico de la ría, lugar de esparcimiento estival para la alta sociedad pontevedresa y la naciente clase media, y destino para las clases más populares ya empezado septiembre. En la actualidad, el presente industrial y portuario de la villa ha eclipsado ese pasado del que solo quedan en pie algún que otro chalé en Cantodarea -Villa Echegaray, el más emblemático, desapareció hace unos veinte años-. 

En las décadas finales del siglo XIX y principios del XX, podría decirse que Marín innovó con el turismo de masas. No es que llegasen miles de visitantes como lo hacen hoy a referencias turísticas como Sanxenxo, O Grove y Baiona -entre otras cosas porque no había vacaciones pagadas ni coches-, pero sí se constata la presencia de cientos de personas por septiembre, «a tomar los baños» como se decía entonces. No esperen la palabra turista, no se usaba. En su lugar utilice bañistas. En Marín, no obstante, la gente de la villa los conocía por otro nombre, los poubanos, término con el que definían a la gente de las aldeas y que al final del verano o principios del otoño acudía para disfrutar de una estancia de varios días en la costa. 

Las vacaciones de aquella época, como la actual, tenían sus diferencias, según el poder adquisitivo de cada uno. Las clases pudientes se alojaban en sus propias casas que, a modo de segunda vivienda, se construyeron en primera fila de playa, en Cantodarea y A Mouta. En los años veinte se marcharon a otros lugares, según las fábricas de salazón iban aumentando en número -los poubanos pervivieron más tiempo-. Sus idas y venidas en cada temporada aparecían reflejadas en la prensa como hitos de la semana. Fue para atender a esta clientela más pudiente por lo que se construyó en Os Praceres un hotel, cuya estructura subsiste en el colegio del Sagrado Corazón. 

Este turismo de dinero era el principal usuario de la casa de baños, que servía a modo de local de talasoterapia, a la medida de finales del XIX, y permitía el acceso a habitaciones cerradas, con bañera, que se surtían de agua del mar. 

El pueblo llano, se alojaba en las viviendas de los vecinos, que así lograban un ingreso extra. Algunos de los poubanos, que llegaban de lugares tan lejanos como Soutelo de Montes u O Carballiño, podían permitirse ir a la casa de baños. Otros, la mayoría, lo hacían en la playa. Eso sí, siguiendo los cánones del momento, separados por sexos. Primero, el Carreiro das Mulleres, más lejos el Carreiro dos Homes, separados por rocas y de tal forma que los unos no podían ver a los otros. En el femenino había hasta bien entrado el siglo casetas para que se pudiesen poner un bañador que les tapaba todo. Los dos arenales, desaparecidos en la actualidad, estaban ubicados antes de Portocelo, una playa casi desértica para el baño y que los vecinos utilizaban para dejar varadas chalanas y redes, una estampa imposible cien años después".

Nota: A fotografía é a que ilustra o citado artigo

Francisco Calo Lourido da súa "Cultura mariñeira"

Fixemos mención nunha entrada anterior ao traballo de Xaquín Lorenzo sobre os baños das labregas no mar, feito o estudo no ano 1969. (ver ligazón) Hoxe achegamos, da man de Raquel Queizás, o traballo feito por Francisco Calo Lourido sobre Estudos e investigacións sobre Xaquín Lorenzo Fernández, no Boletín nº 365 da R. Academia Galega e que leva como título "Cultura mariñeira". ( pódese ler aquí )

Despois de repasar as publicacións de Xaquín Lorenzo sobre o mar  chega ao seu traballo "O mar terra adentro" e indica:

(...) publica un artigo (...) no que anuncia que non pretende “eiquí esgotal-o tema, mais sí quero dar algunhas mostras de esta presencia do mar na terra adentro” (...).Empeza falando dos bañistas da montaña que ían tomar os baños de augas de mar e dinos que lles chamaban poubanos. Cando nós eramos picariños, aínda coñecemos moi ben xente desta que viña ó Porto do Son, así como as casas de baños onde se lles quentaba a auga (non era normal que nin eles nin os naturais se bañaran directamente no mar) (1), agora ben, nós falabamos sempre das mulleres e, polo tanto, en feminino.(...) Fai Calo referencia ao traballo de Bouza Brey do que xa falamos noutra entrada e indica que mantidas é o que empregabamos no Porto do Son. Deducimos, xa que logo, que os da zona ourensá non frecuentaban a nosa ría.

Poderiamos nós contar anécdotas relacionadas coas mantidas, pero o que ignorabamos é o que se nos narra neste traballo: cando volvían ós seus lugares de orixe, continuaban a facer as prácticas curativas prescritas polo médico, escoitaban o mar nos cornos que levaran de recordo e, polas noites, falaban do trasno, das bruxas e do mar, así, todo no mesmo plano, proba evidente de que o mar era para eles un mundo tan estraño e ignoto que figuraba no seu imaxinario ó mesmo nivel que as bruxas e o trasno.

(1) Pode semellar raro, pero a práctica de se bañar e nadar no mar é recente; agás excepcións, non vai máis alá da nosa infancia, pola metade de século. Os mariñeiros, sempre no mar, era habitual que non souberan nadar e, aínda hoxe, tivo que se poñer obrigatoria unha demostración de saber, cando menos, dar dúas brazadas para conseguir o elemental título de competencia mariñeira, imprescindible, hoxe, para traballar profesionalmente no mar. Pola contra, para ningún dos títulos de embarcacións de recreo se esixe coñecemento ningún de natación. 

Ata aquí parte das reflexións de Calo Lourido , nós así o transcribimos.

Para ilustrar a entrada engadimos unha fotografía do Arquivo do P. Gaite de un grupo de rapaces bañándose na praia "de la Sagrada" no Porto do Son. 

A fotografía indica que está feita entre  os anos 1910 e 1920.

Correspóndese coa punta da Atalaia do Son, onde se encontra a capela da Nosa Señora da Misericordia, chamada vulgarmente a Sagrada.

A fotografía é do muro de facebook da Asociación para a defensa do Patrimonio Cultural Galego.  

Xaora de Ana Moreiras

Dentro da procura da memoria viva das bañistas do interior, demos coa publicación recente de Ana Moreiras, Xaora, editada en Allariz pola editorial de Carlos Aira ( que xa publicara no seu momento a primeira novela gráfica desta autora,Madialeva

En Xaora fai un percorrido desde o seu Vilaformán trabadense ( Vilafruma na novela) e coa lingua ( xa o indica autora) propia da Mariña oriental na que está presente un número importante de refráns e frases feitas ben traídas, ata o Santiago da tvg con presenza do movemento "Defende a galega" e con referencias inequívocas ao famoso "editor" executor directo das noticias da man dos poderes da Xunta (ben coñecido por todos). Non esquece a memoria histórica , a desfeita da A-8 ao seu paso polo Fiouco, as múltiples filosofías terapéuticas alternativas,... e tampouco non dubidadmos da presenza de algunhas pinceladas da súa historia persoal.

A "avola" da protagonista( de aí vén que fagamos mención deste libro no blog) lembra como de nena ía "tomar as augas" a Bastiagueiro e a coincidencia de costume con Casares Quiroga  (lembremos que a filla deste, María, no seu París de residencia, tiña unha botella de area do citado areal.

Praia de Bastiagueiros 1937

Vemos pois como das terras trabadenses achegábase xente aos baños ás praias da Coruña e Oleiros.

Lembremos que en Bastiagueiro houbo desde a década dos vinte (s. XX) un balneario que completaría os baños de ola das bañistas que puidesen costealos.

Acción coruñesa, 12 de setembro de 1921

Outra cita que tamén nos toca de cheo é o uso da Chocolateira por parte destas mulleres. Lembremos que este era o nome que se lle daba ao tren de Vilaodriz, moi empregado polas canouras para se achegaren a Ribadeo

Recomendamos a lectura desta novela ilustrada desta profesora hoxe en Boiro con orixes en Trabada e Friol ( o seu Madialeva parte de Miraz, parroquia friolesa) e verdadeira activista cultural. 

Un bo agasallo de Nadal.

Noriega Varela e as canónigas ( II )

Portada da revista coruña Moderna

Encontrámonos novamente cunha creación literaria de Noriega Varela relacionada coas canónigas ou carpazonas como tamén as denomina o poeta.

Seguindo a Xose Ramón Freixeiro Mato na súa tese de doutoramento ( ver ligazón) sobre o mindoniense este poema aparece publicado por vez primeira na publicación "Coruña Moderna" no número do 26 de novembro de 1905, posteriormente aparece noutros xornais e acaba sendo publicado no seu libro "Do Ermo" co título que aquí aparece. 

Esforzadas mulleres

Vexo a neve, vexo a neve 

no curuto d'a montaña. 

e de vosoutras me lembro. 

toscalleironas rapazas. 

que vides nos derradeiros 

d'agosto, pr'as ledas prayas 

onde a musa d'os picoutos 

triste, com'os pinos, canta. 

Ben de vosoutras me lembro, 

lémbrome d'as noites craras, 

d'as vagarosas cantígas, 

d'os salouquiños d'a frauta, 

e d'os bravos aturuxos, 

que ás gueivotas axotaban. 

Y-agora que o sol s'esconde, 

agora que o sieiro avasa 

¡nin eu sei canto daría 

por ver-vos no mar, serranas, 

hastr'o pescozo metidas 

y-escaldrufrando na y-auga 

 De Dios!, ¿qué non leva xeito?, 

 ¿qué anque Xudas m'a inventara?, 

 ¿qué malos ollos me vexan?, 

¿qué feros lobos me sallan? 

Menos bulla, carpazonas, 

¡tede tino co-as palabras:

é bouba canto vos dixen, 

per' ¡ oíde!, fora chanza, 

moitas nenas d'a mariña, 

asi hax'a neve d'a cuarta 

y-os caramelos nas fontes 

y-o demo ceivo na barra, 

n'atarrecen xuntar ouca, 

nin subil'ás penas altas, 

loitando co-as nordesías 

que lles fan verquél-as bágoas; 

e si o mar n'a cuspe fora 

enciños hay pra coutal-a, 

¡ e ispense pra entrar nos rolos 

sin andar erguendo as sayas! 

Praia da Rapadoira, Foz 1955

Notas

As ilustracions son tiradas de

1 Galiciana biblioteca Dixital

2 Da páxina Fusión de Asturias . A foto pertence ao arquivo de Suso do Breogán

Trapero Pardo: Ribadeo, la villa que recibe con flores...

Colaborador habitual do diario El Progreso, Xosé Trapero Pardo deixou testemuña das bañistas ribadenses neste texto, que entre outras cousas aclara a consabida ocupación dos bancos da praza por parte das canouras. 

Aquí Trapero fala das canónigas para se referir a elas. Máis adiante veremos que o uso deste vocablo esténdese por toda a Mariña luguesa.

Confirma tamén a presenza de diferentes tipos de bañistas "de frío" (no mar) ou "de quente" (na casa de baños).

No artigo que titula "Ribadeo, la villa que recibe con flores al visitante" publicado o 6 de setembro de 1961, en plenas festas patronais podemos ler:

"Para nosostros Ribadeo, que recibe o despide con flores, es siempre una fiesta. Ya desde aquel primer día  en que, a bordo de un pequeño buque de cabotage (sic), que había dejado en Foz su carga de bilbainas mercaderías, nos entramos por la boca del puerto ribadense después de danzar el "Vals de las olas" sobre la cresta de unas empachadas de espuma, que rompían contra la isla Pancha y acantilados vecinos.

En Porcillán se acomodaban unas pescadoras "sonoras" en la lancha que iba a cruzar la ría. Calle arriba cantaban unas niñas el "Pacomio"(1). Y en la plaza, cuyos bancos se hallaban repletos de "canónigas´" o mujeres aldeanas bañistas "de frío" o "de caliente", nos esperaban dos amigos ribadenses...." 

(1)Chámanos a atención a referencia á canción que cantaban unhas meniñas: o "Pacomio"

Non sabemos se fala dunha danza recollida nas Hurdes titulada o "Romance de Pancomio", da que mesmo hai unha versión galega gravada no 1921  ou da canción popular que fala dun toureiro chamado así, ou a outra recollida por Joaquín Díaz na localidade zamorá de Calabor fronteiriza con Portugal.

Nota: As ilustracións correspóndense coa medalla conmemorativa de Sargadelos pola homenaxe feita a Trapero Pardo e cunha vista do cantón do ano 1952 pertencente á colección de postais da librería ribadense "Cervantes".