Da literatura oral e as bañistas de setembro ( II )

Xa vimos nunha entrada anterior unha cantiga vixente en Vilaxoán, das poucas que atopamos relacionadas co tema que tratamos:

Somosche de Vilaxóan

a terra das revenidas

onde se canta moi ben

e se bañan as mantidas.

Seguindo o avanzado na entrada anterior achegámonos agora a Ribadeo. O enxeño popular para xerar coplas, alcumes e demais xogos lingüísticos chocalleiros ou burlóns, nesta vila é manifesto. Basta con ler números da Comarca ou de Riberas del Eo, publicacións hoxe unidas na Comarca del Eo e mesmo en outras do lado asturiano da ría para confirmar o que aquí se expón. 

Pois ben, nalgunha biblioteca da veciñanza e gardadas como verdadeiros tesouros (sono), ben mecanográfadas ou ben manuscritas, hai memoria de vellas coplas atribuídas a un par de zapateiros de vello, da vila.

Un dos autores, xa confirmado, é Carnota, Daniel Carnota (Daniel da Lancha); co taller na rúa de San Miguel. Son moitas as súas enxeñosas punzadas  que actualmente podemos ler nas redes sociais do concello ribadense.

Nós paramos nunha delas que fai referencia directa aos canouros ( neste caso a invectiva é cara un home)

Un canónigo dos baños 

nas orellas ai que pinta! 

mais que orellas parecían 

calamares en su tinta! 

Curioso ademais a referencia a canónigos, co que queda demostrado que tamén por Ribadeo usábase, aínda que menos, este despectivo para facer alusión aos bañistas setembrinos.

A citada copla chegou a nós a través de Fátima Solloso Irimia. 

Remexendo pola nosa conta demos con outro folio que non sabemos moi ben como chegou a nós pero si que indica (pódese ver ampliando a imaxe que acompaña esta entrada) que a autoría é de Carlois, zapateiro, tamén , pero este situado en Reinante, no que é hoxe a tenda de fotografía Suso (o seu fillo).

O folio leva por título Ribadeo visto por fóra; unha das coplas que aparecen neste texto fala directamente dun bañista e di

Un vello que viña aos baños 

arrastrado pola mofa 

 o meteron de cabeza 

 no portal da Garabata (sic) 

Quedamos coa dúbida, que se cadra resolvemos máis adiante,  de que sexan distinto autor. Os papeis terman do que se lles pon e nada imos obxectar.

A nosa achega ao respecto incorporámola aquí, pois acae ben e, dalgún xeito, é deixar pegada dixital de oralidade. Os folios andan ciscados por aí pero din:

Xa están a chegar as festas 

estan chegando as canouras 

Vén o tren de Vilaoudriz 

ateigado coas súas cestas.

Xa se ven polo Cantón 

sentadiñas coa calceta,

escoitando moi atentas 

a música das orquestras.

Levarán algún recordo 

cando marchen pra as súas terras? 

Algún botello de auga

e se poden unhas medias.

Algunhas de ben arriba 

das que lles din montañesas,

aproveitan a viaxe 

pra levaren sal nas cestas.

As canouras ben merecen 

ter lugar entre os turistas 

que viñan a Ribadeo 

darse baños sen ser vistas 

De literatura oral ás fotografías das bañistas de setembro ( I )

Non é moi doado dar con fotografías das bañistas que desde o interior chegaban a nosa costa para se dar os saudables baños de setembro.

Non sabemos se as medidas que as diferentes ordenanzas dos concellos, regulando baños e lugares permitidos para uns e outras  impedindo a mestura de sexos, facía que os posibles fotógrafos tivesen dificultade de acceso para obter instantáneas, ou fose simplemente desinterese por parte dos fotógrafos; o caso é que poucas imaxes temos.

Esta en concreto do Arquivo do Padre Gaite recolle o baño dunhas mantidas na praia da Corna ( entre Palmeira e a Pobra do Caramiñal) descoñecemos data, e mesmo a súa publicación na rede xerou controversia pois hai quen sitúa a fotografía na praia de Areas Gordas na Lanzada.

Por testemuño directo dunha boa coñecedora da zona: María Dolores Domínguez, viguesa con orixes na Pobra e usuaria todos os veráns do citado areal, podemos afirmar que aínda que si está certemente descoñecida é a praia indicada. 

Por outra banda ben sabemos que a literatura popular da man de poetas, fistores e regueifeiros foi sempre un fiel reflexo da sociedade na que é creada. Exemplo emblemático témolo na  coñecida:

"Chamáchesme moreniña

á vista de tanta xente,

agora vaime quedare 

moreniña para sempre"

A denuncia dunha moza nuns tempos nos que a cor bronceada non tiña o valor social que ten hoxe; os morenos e morenas eran xentes labregas e traballadores que andaban expostas ao sol, mentres burguesía e nobreza tapaban a pel para lucir brancura permanente ( lembremos a orixe do "sangue azul", precisamente nesa brancura da pel que permitía ver as veas)

Esta muller destoutra fotografía cumpre cos preceptos de cubrición, mesmo con parasol, para evitar os raios de sol na antiga praia de Cabanela, en Ribadeo ( foto do muro de fb Litoral ribadense). Deducimos polo mesmo que non se trata de ningunha canoura, antes ben algunha muller da burguesía vilega ou veraneante.

En próximas entradas ampliaremos o tema

As mantidas

As mantidas

El baño 

Con estes cadros de 1970 pintados por Antón Rivas Briones, propiedade de A Fundación de Abanca iniciamos esta entrada para falar das bañistas que "desde Arzúa e Melide" e seguro máis lugares  do interior achegábanse no mes de setembro a Vilagarcía, Vilaxoán ou Carril  ( xuntamos as tres localidades que no seu momento foron concellos independentes, para formar parte hoxe de Vilagarcía de Arousa) a tomar os baños, facíano en praias como A Hortiña no barrio do Castro (Vilagarcía) que desapareceu coa construción do Porto, na das Canelas (Vilaxoán) e na praia da Concha as máis pudientes que visitaban o balneario alí instalado e mesmo algunhas facían uso das súas instalacións.

Escribe Luis María Salgado Sáenz falando do balneario “La Concha de Arosa” que  admitía a todas as clases sociais: " A partir del mes de septiembre, preferentemente, acudían al establecimiento los/as llamados/as “mantidos/as” -visitantes asiduos tambíén de los balnearios de Caldas-, después de la marcha de la pléyade de forasteros que veraneaban en Vilagarcía. 

Eran gentes venidas de pueblos o aldeas de la Galicia interior que, en un principio, con sus atuendos característicos entraban indecisos en el mar y hacían piruetas para vestirse y desvestirse sobre la arena, pero que poco a poco fueron modernizándose, pues también la moda llegaba tierra adentro, y usaron maillots de nylon o espuma que les permitía vestirse sobre él, por secarse este rápidamente, una vez terminado el baño, tal vez prescrito por el médico. 

A algunos, más finos y clasistas, no les gustaba la inmensa avalancha de labradores que según ellos ensucian el mar, invaden las casas en las que duermen, en un montón de paja, más de una docena de mantidos, y toman por asalto los únicos asientos disponibles en la Alameda de Vilagarcía, en las noches en que la orquesta de los señores Manzano y Valverde dejan oír sus acordes"

Como observamos, o cariño dos propios coas bañistas é compartido na maioría dos lugares, sexan mantidas. canouras , poubanas,...

Esta "Concha de Arosa" foi inaugurada en xullo de 1888 pero xa en Vilagarcía funcionaba outra rexentada polo señor D. Ramón Montilla desde 1877: Casa de baños Montilla

Algunha veciña de idade de Vilagarcía ( nacida o ano da guerra ) lembraba no 2013 en La Voz de Galicia que "en setembro  vía chegar ás mantidas (chamábanas así) que cos seus camisóns parecían un cadro de Sorolla" 

Como testemuña oral destas mantidas, en Vilaxoán seguen cantando todos os agostos nas festas das revenidas ( sardiñas propias da zona)

Sómosche de Vilaxoán

da terra das revenidas

onde se canta moi ben

e se bañan as mantidas

E certamente parece que empregaban a praia de Canelas para tales mesteres.

As fotografías do balneario e das mantidas no interior do mesmo pertencen a Caldas de Reis e Salgado

O anuncio foi publicado nos primeiros días de agosto do ano 1877 en " El Diario de Santiago"

A chegada das canouras ( I )

Ao falar das canouras xa comentamos que o lugar de procedencia era ben dispar, había quen viña de moi lonxe e outras que se achegaban a tomar as augas desde  parroquias próximas (mesmo do propio concello) (diferentes entrevistas realizadas para a actividade Os baños de mar así o indican).

Pol, Meira, Os Oscos, Trabada, Riotorto, A Pontenova, O Piornedo de Donís (Cervantes)... e moitos máis eran diferentes puntos de procedencia destas mulleres dispostas a tomaren os correspondentes baños de setembro.

Na publicación do ano 1852 "Nueva guía del bañista en España" de Aureliano Maestre de San Juan xa se recollía  Ribadeo como lugar frecuentado polos "bañistas" referencia xeral, pero tamén única da provincia lucense no citado manual (tamén aparece Castropol no lado astur da ría). 

É dicir que xa a mediados do século XIX testemúñase presenza de bañistas nas praias ribadenses; de feito léronse por parte de Noemí Díaz Orol, na actividade citada o día 24 de setembro, no anfiteatro de Cabanela, unhas ordenanzas do concello de Ribadeo sobre as normas a cumprir nos baños xa do ano 1861, e ben sabemos que as normas van moito despois de que algo estea previamente implantado na sociedade.

Sen nos desviar do tema, o transporte ben se facía en cabalerías que atravesarían montañas e vales ( algunhas sabemos deixaban estas na Veiga e facían o derradeiro treito en carruaxes ( así o testemuñaban en Donís no ano 1995 e confirmaba Isabel Somoza na actividade comentada)

Outras virían nos coches de liña (ben, sentadas no interior ou amontoadas na baca do autocar). Seguramente usarían distintos medios para achegarse á parada destes autobuses.

As máis próximas mesmo usarían burras para achegarse aos baños ( segundo recollemos : desde a casa dos Gallopines achegábase ao Cargadoiro unha muller hospedada alí coa súa filla )

E nos dous primeiros terzos do s. XX aproveitaban o tren de Vilaoudriz para viren ata a vila ribadense .

A fotografía que ilustra a entrada colgouna Alberto Paraje no muro de facebook  "Non eres de Ribadeo..."

Deixamos nesta entrada este vídeo como testemuño do tren de Vilaodríz, curtiño pero saboroso...

Baños prodixiosos

No blog de Shady Galicia, "Sin permiso de tu cara ni licencia de ustedes", o dezanove de agosto de 2010 publica esta entrada "Baños prodixiosos" que pensamos interesante para este "As canouras"

Vexamos:

Ide tomar nove ondas 

antes de que saia o día 

e levaredes convosco 

as nove follas da oliva. 

Romance popular 

Lémbroas nos veráns da infancia na Mariña Lucense como personaxes curiosas e de pintoresca estampa. Chamábamoslles as Carolinas ou Catalinas. Eran mulleres campesiñas que a finais de agosto, xa rematados os labores do campo, viñan “tomar os nove baños por consello de médico”. Non vistían bañador, senón brancas enaguas ou coloridos camisóns -e nalgún caso un hábito- que unha vez mollados apegábanse aos corpos regalando a olladas esculcadoras xenerosas curvas e sombranceiras carnes (de aí –coido eu- o nome de “mantidas” que recibían noutras partes do país).

 As Carolinas, temerosas da bravura do mar, refrescaban brazos e pernas nas mornas augas que se acubillaban nas covancas dos cons ou nas remansadas pozas que afondaban no areal cando xa tiña devalado a marea. As máis ousadas achegábanse aos lindes do mar e aserándose sobre da auga xogueteaban e zapicaban coa escuma das ondas que xa brandas e calmas ían morrer no regazo da ourela. Algunhas veces, e ben ancoradas á punta dun penedo, téñoas visto tender os corpos sobre da salgada superficie e así abandonarse gozosas ao deleitoso pracer de ser abaladas e tomadas por enteiro na donda oleaxe mariña. Cando isto sucedía, a bris do mar inflaba as amplas roupaxes das Catalinas e daquela deviñan aos meus ollos en cordiais cetáceos abeirados na ribeira ou en coloristas e risoñas morsas frotantes. 

O que elas non sabían, e naquel tempo eu tampouco, é que tomar “os nove baños” ten a súa orixe nun rito ancestral e pagano -que máis tarde se cristianizou-, o de “As nove ondas”. Este rito atribuía ao deus mar e a deusa lúa o poder de fecundar as mulleres ermas e desfacer os meigallos e feitizos dos demos como ben dice unha canción popular: 

Levei á miña muller/ á Lanzada, ás nove olas:/Leveina a desenfeitar/e botar os demos fóra. 

Mais da personificación do mar como amante e o seu poder fecundador, non só dá conta a tradición popular, pois amósase tamén nos versos trobadorescos das Cantigas de Amigo medievais: 

Quantas sabedes amar amigo/ treydes comig' a la mar de Vigo:/ E banhar-nos- emos nas ondas! 

Malia que segundo a crenza, a data más axeitada é o día de San Xoan e as aguas máis propicias son as da praia da Lanzada, inda están a tempo de achegarse á costa e beneficiarse da prodixiosa maxia das nosas ondas mariñas. Pero non esquezan que, para que o ritual faga o seu efecto, terán de agardar á caída da noite e espidos á luz do luar recibir o pulo de nove ondas. 

Por certo, que o beneficio no só é para as mulleres, tamén se estende aos varóns que desexen recuperar ou mellorar a súa virilidade (e nin lles conto os miragres que obra este nocturno novenario cando se fai en parella e con premeditación e alevosía). En canto aos nove baños, se non disporen de tempo ou a crise lles atufa, fagan o mesmo que aquela Catalina que aforrou os cartos dos nove días de estadía na costa sen incumprir o consello de médico: catro baños pola mañá e cinco polo serán.

A fotografía da cabeceira é sacada de A insua do Insua

O mar terra adentro

O Consello da Cultura Galega no ano 2004 publica este traballo inédito de Xaquín Lorenzo con gravados de Conde Corbal ( este que ilustra a entrada ,é un deles, leva por título  A chegada dos poubanos ) sobre a presenza e sentir do mar para as xentes do interior e, claro! non podía faltar a referencia aos bañistas de setembro achegando algunhas consideracións interesantes.

Deixamos aquí os parágrafos que fan referencia a estes poubanos e deixamos esta ligazón para quen desexe completar a lectura 

O que di Xocas vai a continuación:

O mar tén un grande atractivo prâs xentes do interior. É pra elas algo lonxano, cheo de poesía, que fala fondamente ô seu sentimento, espertando n-iles unha saudade estrana de cousa non coñecida. Iste máxico atractivo do mar nas xentes que viven aleixadas de íl, manifestase en varios aspectos do vivir do noso pobo e de xeitos diversos. Non pretendo eiquí esgotal-o tema, mais sí quero dar algunhas mostras de esta presencia do mar na terra adentro. Ainda non fai moitos anos era costume nos nosos campesiños que podían, «ir ôs baños» no vran, cando os traballos da terra o permitían, xuntandose algúns veciños e indo a Vigo, a Pontevedra, â Cruña…, ê porto de mar que lles pillase mais perto. Eran os chamados «poubanos», en senso despectivo, pol-as xentes da costa. Elí estaban uns dias, tomaban os seus baños, escollendo lugares ceibes de olladas alleas, e tornaban prâ casa.

Chegados de volta onda os seus, ainda seguían o tratamento dos baños, pois durante algún tempo, e coma compremento de aquiles, non traballaban, andaban moi abrigados e os seus xantares eran escolleitos, pra que a tempada de posbaños non lles prestara mal. Coistes baños líganse algunhas crências de tipo mais ou menos superticioso, especialmente as relacioadas coas ondas do mar que receben na meianoite do dia de San Xoan, e que teñen unha chea de virtudes, tanto de tipo terapéutico coma máxico. Cecais poida esta costume relacioarse c-unha ara romana atopada por min preto de Ourense e na que un astorgano adica n-esta terra tan lonxe da costa un exvoto âs Ninfas do mar. Será un voto de gratitude por algún beneficio conseguido na que hoxe é noite de San Xoan, que suplantou a calquera diviñidade indíxena? 

Agora ben; cando os campesiños tornan de volta da costa adoitan traguer coiles, en lembranza da sua estadía e como mostra do seu contacto co mar, algunhas cousas que díen permanencia na sua mente a aquiles felices dias de folganza, consistentes, pol-o xeral, en cunchas atopadas nas praias e nas que poden escoitar o bruar das ondas mariñas. É corrente que veñan con colares, caixas, marcos pra coadros, adornos e outros trebellos feitos con cunchiñas pequenas e que mercan ôs nativos dos portos en que estiveron. Istes obxetos son tema pra contar ôs veciños as suas esprencias mariñáns, enchendo uns intres nas longas noites do inverno a carón da lareira, misturando istes relatos cos contos do trasno e das bruxas.

Xove

Nun artigo de Marco López en LaVoz de Galicia con data 3 de setembro de 2011, baixo a epígrafe de "Os baños de setembro" entre outras cousas que nada teñen que ver co que nos atingue, comenta:

"Antigos baños marítimos que as mulleres labregas adoitaban tomar no mes de setembro, unha vez finalizados os labores do agro. As carrachentas, canónigas, poubanas ou mantidas adoitaban mergullarse na auga salgada entre sete e quince veces, nun ritual que hoxe cualificaríamos de «tratamento preventivo por prescrición médica» e que naquela época recomendaban médicos e curandeiros. 

Contan os máis vellos que algunhas labregas da Rigueira acudían á praia de Bidueiros (no concello de Cervo) onde aliviaban as doenzas dos ollos e a reuma, ademais de camiñar pola area para mellorar a falta de circulación.

Eran mulleres dun tempo no que non existía a posibilidade de apuntarse a espléndidos balnearios con circuitos de augas termais subvencionados pola Administración."

Independentemente da denominación que non aparece moi precisa, si testemuña a práctica bañista neste caso na praia de Bidueiros

A imaxe correspóndese coa praia de Paraños , praia que usaba a veciñanza de Bidueiros, Lieiro, Cervo antes da construción de Alúmina que cortou todos os camiños de acceso por estar dentro da súa propiedade. Hoxe en día só ten acceso pola costa desde a praia de Lago 

De poubanas e casas de baños en A Guarda

Conta no seu muro de facebook Jose Antonio Uris Guisantes que "preto da praia de Aldramán ( dentro do porto da Guarda) existía a Casa de Baños " LA INICIADORA". 

Esta Casa de Baños xa non existe, os seus donos foron Casimiro Vicente Peniza e María Vicente Rolan. A primeira fotografía data de 1926 e a outra de 1924. Fóronme cedidas pola familia. Dentro da casa tiñan unha caldeira onde quentaban a auga do mar bombeada por unha bomba manual. Dispuña de tres grandes bañeiras de porcelana nas que as empregadas botaban auga quente, dentro xa botaran un brazado de "algas" chamadas "sojas" (laminarias) que previamente foran collidas nas rochas con fouce e postas a secar. No momento de botar as sojas a auga quedaba totalmente marrón e as sojas brancas, que eran retiradas para que as ou os bañistas puideran meterse dentro a disfrutar do baño.

Trataban reumas, enfermidades da pel, problemas de circulación etc. 

Acudían aos baños desde Ribadavia, Tui e moitas localidades da contorna. 

Aproveitando que estaba preto a praia (sen area) de Aldramán ('a orela perdida' en árabe) dentro do porto guardés, tamén se instalaron casetas de madeira para cambiarse os e as  bañistas, polo que aquela zona  chamouse popularmente AS CASETAS.

Continúa informando Uris Guisante que

"ALDRAMÁN = A orela perdida, segundo o historiador guardés  D. Generoso Álvarez Seoane que escribíu que un "bajel corsario" dunha flota que ía entrar no río Miño (navegable ata Tui) un temporal desfixo o bajel contra as rochas dentro da pequena cala do futuro Porto. Desde esa foi coñecida como a "praia de Aldramán" composta por pequenas pedras e pozas entre as rochas. 

Foi a praia oficial da Guarda ata agosto de 1934 cando se inaugurou o acceso e praia da Area Grande."

Temos pendente de localizar o artigo Las calceteras de La Guardia do citado Generoso Álvarez Seoane publicado en "El Faro de Vigo" o 16 de xaneiro de 1973 

Noutros artigos de prensa aparece a referencia de poubanas para estas bañistas guardesas :

Así neste de 18 de abril de 2012 publicado en Páxinas da Guarda, Celso R. Fariñas recolle a achega de Jesús Muruais en El Eco de Galicia falando das poubanas e remata dicindo (colleita propia): "Recordando a aquelas primeiras turistas 'poubanas' que visitaban A Guarda"

Completa o artigo con esta fotografía

ç

A maiores engadir que no traballo de fin de grao de Blanca Domínguez Sobrino "El habla marinera en A Guarda (Pontevedra)  nun dos Anexos aparece o vocabulario recollido por Joaquín Cadilla nas entrevistas feitas aos mariñeiros, tamén aparece o termo "poubana" vivo, pois o traballo é do 2021.

As poubanas de Marín

Julio Santos Pena o 17 de agosto de 2022 publica este interesante artigo no xornal dixital La Carriola de Marín ( do que tamén procede a imaxe  que ilustra esta entrada) sobre as poubanas

"Era una palmaria realidad aquello de que “Después de la peregrina... el invierno encima”. Con certeza y acierto se decía eso porque, hace cincuenta años, el clima era como tenía que ser en Galicia y, tras los cuatro días y medio de verano, desde ahora mismo se tornaba todo gris y por encima, como andábamos por la hora vieja, la noche caía muy pronto sobre el pueblo. Y llegaba el momento de las “Poubanas”.

Durante los meses de julio y agosto los niños de todas las calles de Marín se habían hecho amigos de otros chavales llegados del interior de Galicia con sus familias alquilando casas por el mes entero con lo que la calle se convertía en una fiesta. Algunos de aquellos chicos o chicas volvían otra vez porque sus padres ya apalabraban la residencia para el próximo año y la amistad entre la grey infantil se acrecentaba y se recibía a los amigos del pasado año con verdadera ilusión, como si de familiares se tratara.

Pero pasaba La Peregrina y empezaban a marchar para sus pueblos de residencia con lo que las calles iban quedando otra vez casi vacías y los chavales sentían la marcha de sus nuevos o reiterados amigos. Es que, realmente, el invierno ya asomaba la patita en forma de nubes, de “poalla”, a veces nortadas impenitentes y, en todo caso, días sustancialmente más cortos que dos semanas antes. 

Y era el momento del otro turismo más humilde pero más entrañable. Nunca supe el motivo de que se llamaran “Poubanas” a aquellas mujeres, que eran la inmensa mayoría de las personas que llegaban como nubes a Marín para ocupar las casas que acogían veraneantes de última hora 

- ¿Hai pousada?- se les oía decir cuando asomaban la cara a la puerta de una vivienda de la calle esperando la respuesta de sus moradores

Y muchas veces sí había “pousada”. Aquellas mujeres casi siempre vestidas con trajes oscuros y toquillas entraban en las casas para negociar con las propietarias de las mismas el precio de unos días de estancia en ellas. Personas del interior gallego que venían, en su mayoría, con la orden expresa de sus médicos del pueblo de tener que bañarse en la playa al menos nueve días, trataban de que aquella orden, seguramente higiénica, les costase el menor gasto y, tras el tira y afloja del acuerdo, dejaban dicho el día de su llegada para iniciar su tardío pero saludable veraneo

Y llegaba el día de la arribada, muchas veces con el disgusto de la dueña de la “pousada” porque, las dos o tres que iban a venir, se convertían, por arte de la magia popular, en seis, siete u ocho personas con lo que el trato se adulteraba bastante pero no ocupaban más que las piezas de la casa contratadas aunque durmieran todas en una habitación.

Además, aquel turismo tan popular se las arreglaba para no gastar un duro en comidas ni restaurantes porque, con ellas, venían los jamones de casa, el tocino, el queso, el pan y cualquier otro alimento que pudiera soportar, aunque fuera bajo la cama donde dormían, los diez o doce días que duraba la estancia tras cumplir los nueve baños de rigor médico.

Ni que decir tiene que las casas adquirían un olor a todo aquel avituallamiento que no se iba hasta las navidades siguientes pero, fuera como fuese, poubanas y propietarias acababan llegando a un nuevo acuerdo, no muy diferente al primero y hasta en muchas ocasiones se hacían amistades casi familiares.

Y las poubanas cumplían el rito anual. La playa de Portocelo se llenaba de ellas y digo ellas porque los hombres eran una mínima parte de la población flotante llegada tras La Peregrina. Corros de mujeres ataviadas con trajes de baño que no eran tales sino sábanas o tejidos similares que cubrían sus cuerpos a modo de chilabas y que al salir mojadas del mar tras los “chupos” de rigor, se les pegaban como una segunda piel con lo que ofrecían una imagen que en ciertos casos ponía a algunos a cien por hora. Muchas de ellas alternaban el baño de la playa con el que hacían en la desaparecida Casa de Baños que se ubicaba al lado del ayuntamiento donde recibían sanadoras aguas también del mar pero en chorros que alguien les lanzaba desde un metro de altura desde cubos especiales o jofainas debidamente preparadas para ello.

Las poubanas regresaban a la casa donde residían y, ya al atardecer salían a pasear por aquel entrañable Marín de los años cincuenta y su pasión eran los bancos de la alameda o, cuando la nortada arreciaba, que era casi siempre después de la Peregrina alternando con los días de “poalla”, se concentraban en la escalinata de la Plaza del Reloj hasta que les llegara la hora de la cena con lo que finalizaban el día ya que, aunque alguien no se lo crea, de aquella ni televisión ni radio había, con lo que lo mejor era dormir temprano para reponer fuerzas, que mañana había que darse los nuevos “nueve chupos” en Portocelo.

Entrañable estampa la del turismo de poubanas, dicha sea esta palabra con el mayor cariño y respeto para todas aquellas familias que nos visitaban en aquellos tiempos." 

Calificativos das bañistas da montaña...

En canto á denominación destas bañistas, xa comentamos que recibían nomes diferentes segundo as diferentes localidades acolledoras.

Iniciamos aquí un paseo histórico no que faremos referencias á diferente terminoloxía na costa galega.

Bouza Brey en Nós no ano 1931 (ver ligazón) publica este pequeno artigo baixo o título "Calificativos das bañistas da montañas nos portos galegos" Adaptámolo á grafía actual: 

"A indumentaria, os costumes e o deambular pouco desenvolto das xentes do interior da nosa terra, causa estrañeza nos portos onde baixan  na tempada do verán para tomar baños de mar. De aquí nacen diversas maneiras de ser coñecidas, que adquiren carácter de xeneralidade en cada unha das localidades polas que se estende o calificativo, burlesco sempre.

Mantidas chámaselles en Marín e Vilagarcía, a cuxa denominación resposden elas dicindo :¡afamados!, ós chamadores; palmatorias, díselles en Vilagarcía; poubanas en Vigo e Pontevedra; catalinas na Coruña, onde tamén teñen o nome de postales, polo que, así  como polos de canouras, candelarias, canónigas e bienvenidas son coñecidas en Ribadeo".

Nós Arquivo filolóxico e etnográfico de Galiza ( 15 de xuño de 1931)

Independentemente de que a asignación do nome, hoxe sabemos, non se corresponde exactamente a como o indica Bouza Brey, como punto de partida válenos

Falta, notamos nós, termos como carrachentas ( empregado en Viveiro ) ou carolas ( empregado en Barreiros e Foz) 

Mesmo en Marín tamén temos visto que empregan en diferentes artigos de prensa o poubana que Bouza llelo asigna só ás de Vigo e Pontevedra ( ao cabo Pontevedra e Marín son limítrofes)

Tamén temos visto o termo poubanas para as bañístas que de Ribadavia e de outras zonas do interior achegábanse a A Guarda.

Curioso o " bienvenidas" que recolle o autor para as nosas canouras, e dicimos curioso, porque ao igual que noutros lugares, realmente eran benvidas por deixar sempre uns cartiños que axudaban á economía dos pousadeiros e pousadeiras, xente polo xeral humilde e que coa achega destes cartos extras mesmo puideron estudar aos fillos, como é o caso dunha casa de Ribadeo que así nolo relataron.  

A fotografía que acompaña esta entrada foi publicada por "La Carriola de Marín"  o 17 de agosto de 2022

As canouras

Para empezar: por que canouras e non canouros?    Segundo parece a inmensa maioría das persoas que baixaban a tomar os baños eran mulleres, que en ocasións, viñan cos fillos ou fillas de menor idade, e non todos.A presenza masculina neste tipo de actividade era escasa ( hai quen a sitúa ao redor do 10% ) e incluso menos

Adúcense diferentes razóns das que se falará en posteriores entradas

De momento empezamos no por que de canouras?

Noutros lugares da xeografía galega falan de pouvanas, de canónigas, das carolas, catalinas, carrachentas,... un sen fin de alcumes; despectivos sempre. Mesmo aquí en Ribadeo sábese que as propias canouras referíanse ás que viñan de terras máis altas ou afastadas como montañesas... Había categorías...

(Non lonxe, en terras xixonesas, falaban das do sábano, perfectamente recollidas por Nicanor Piñole)

O caso é que nos atopamos diante da verba canouras

Imos ver todas as posibilidades que ofrece a palabra e despois trataremos de tirar algunha conclusión.

Empezamos polo masculino e non por lle dar prioridade, xa veredes polo que

CANOURO: Ser etéreo que, segundo a tradición popular, habita nos bosques, nos campos e nas augas. (Dicionario Digalego)

Nestas imaxes vemos como Manuel Murguía no nº 86 dos boletíns da RAG (1914) fala do canouro e indica que "nada hemos podido rastrear respecto á voz e o seu significado ".

No conxuro da segunda páxina da ilustración vemos como o pai trata de protexer ao fillo de este ser.

O caso é que moita sintonía non semella ter, agás o comentario que o relaciona coas augas... pero moi apurada a conxectura. Máis aínda se temos en conta que a presenza deste canouro era patrimonio case exclusivo da provincia ourensá. 

Pasamos ao feminino

CANOURA:Parte do muíño que consiste nunha caixa en forma de pirámide invertida onde cae o gran que se vai moer. A moega ou moxega

Na procura de información, peiteando o caralibro (facebook) e concretamente no muro "Non eres de Ribadeo" alguén comentaba que estas mulleres (algunhas) traían fariña que a levaban a Casa Gayol para que lles fixese o pan (supoñemos co pago da correspondente maquía)

Pero tampouco non lle vemos aproximación significativa... e en Ribadeo axústase moi ben alcume e alcumado ou alcumada.

Sigamos

Se miramos no dicionario Estraviz veremos dúas definicións que, se cadra, achegan algo de luz ao que andamos buscando

Aparecen dúas definicións

Unha referíndose aos canos ocos do millo, os canelos

Outra que fai referencia ás pernas fracas, en particular das mulleres, as canelas.

Andar en canelas , lembremos é andar coas pernas ao aire, sen medias!! ( veremos isto máis adiante)  

A maiores podemos engadir que curiosamente é setembro o mes que pola Mariña vemos recoller o millo e quedar as canouras perfectamente visibles despois da recolleita...

Ligar pernas fracas e os talos ocos do millo si ten , cremos nós, certo aquel de paralelismo creativo e por máis despectivo.

Pero aínda máis, cóntase tamén que estas bañistas adoitaban cubrirse con algas (importante achega de iodo, un dos motivos dos citados baños setembrinos). Alguhas destas algas eran coñecidas como canoucos (golfos).

Así que algas, canas do millo ou remotamente moxegas dos muíños estarán na base do despectivo que tratamos de vindicar.

Esperemos que o dicionario da RAG incorpore o significado do termo canoura como o que na Mariña oriental e, máis concretamente, en toda a ría de Ribadeo está máis ca integrado.

Comezamos

Canouras, este era o nome que se lles daba maioritariamente ás mulleres que, no pasado, baixaban desde o interior á vila ribadense e por extensión aos dous lados da ría, para tomar os baños no mes de setembro.

Dentro do programa Baños de mar, o día 24 de setembro de 2023 realizouse un percorrido guiado polo casco vello ata achegármonos a unha das praias onde tiñan lugar os referidos baños.

Previamente á actividade, desenvolveuse unha procura de información que poderiamos dicir abrangueu terra, mar e aire.

Un fermoso traballo capitaneado por Noemi Díaz Orol e Raquel Queizás, que arroupadas por moitas veciñas, e imprevistas informantes de diferentes puntos da xeografía luguesa foron artellando unha viaxe ao son das que sen dúbida foron das primeiras bañistas que acolleu Ribadeo.

Todo isto ten unha contada, longa contada 

Pretendemos que todo o traballo desenvolto non quede esquecido e teña presenza activa na rede.

Non hai ningún estudo sistematizado sobre este fenómeno de migración temporal e salutífera. 

Dalgún xeito este caderno sería o recoñecemento ao traballo de moitas persoas que achegaron os seus grans de area a este proxecto.

Inicialmente a proposta é ir enchendo (coas entradas que se consideren) este blog

De momento vai ser privado ( só persoas que se considere poden facer achegas terán acceso ao mesmo como administradoras: poderán editar, publicar e deseñar a páxina en igualdade de condición ca o resto.

É unha historia de mulleres que debe ser capitaneada por mulleres Seguro que quedan moitas cousas que perfilar pero para botar a andar se vemos a posibilidade e a utilidade, este texto vale ben.

Faremos achegar o enderezo do blog ás persoas que consideremos, ás que automaticamente autorizaremos como administradoras ou autoras , agás se decida o contrario.

Terá cabida todo.

No momento que así se decida pasará a ser público