30.11.23

Noriega Varela e as canónigas ( II )

Portada da revista coruña Moderna

Encontrámonos novamente cunha creación literaria de Noriega Varela relacionada coas canónigas ou carpazonas como tamén as denomina o poeta.
Seguindo a Xose Ramón Freixeiro Mato na súa tese de doutoramento ( ver ligazón) sobre o mindoniense este poema aparece publicado por vez primeira na publicación "Coruña Moderna" no número do 26 de novembro de 1905, posteriormente aparece noutros xornais e acaba sendo publicado no seu libro "Do Ermo" co título que aquí aparece. 
Esforzadas mulleres

Vexo a neve, vexo a neve 
no curuto d'a montaña. 
e de vosoutras me lembro. 
toscalleironas rapazas. 
que vides nos derradeiros 
d'agosto, pr'as ledas prayas 
onde a musa d'os picoutos 
triste, com'os pinos, canta. 
Ben de vosoutras me lembro, 
lémbrome d'as noites craras, 
d'as vagarosas cantígas, 
d'os salouquiños d'a frauta, 
e d'os bravos aturuxos, 
que ás gueivotas axotaban. 
Y-agora que o sol s'esconde, 
agora que o sieiro avasa 
¡nin eu sei canto daría 
por ver-vos no mar, serranas, 
hastr'o pescozo metidas 
y-escaldrufrando na y-auga 
 De Dios!, ¿qué non leva xeito?, 
 ¿qué anque Xudas m'a inventara?, 
 ¿qué malos ollos me vexan?, 
¿qué feros lobos me sallan? 
Menos bulla, carpazonas, 
¡tede tino co-as palabras:
é bouba canto vos dixen, 
per' ¡ oíde!, fora chanza, 
moitas nenas d'a mariña, 
asi hax'a neve d'a cuarta 
y-os caramelos nas fontes 
y-o demo ceivo na barra, 
n'atarrecen xuntar ouca, 
nin subil'ás penas altas, 
loitando co-as nordesías 
que lles fan verquél-as bágoas; 
e si o mar n'a cuspe fora 
enciños hay pra coutal-a, 
¡ e ispense pra entrar nos rolos 
sin andar erguendo as sayas! 


Praia da Rapadoira, Foz 1955


Notas
As ilustracions son tiradas de
1 Galiciana biblioteca Dixital
2 Da páxina Fusión de Asturias . A foto pertence ao arquivo de Suso do Breogán

23.11.23

Trapero Pardo: Ribadeo, la villa que recibe con flores...

Colaborador habitual do diario El Progreso, Xosé Trapero Pardo deixou testemuña das bañistas ribadenses neste texto, que entre outras cousas aclara a consabida ocupación dos bancos da praza por parte das canouras. 

Aquí Trapero fala das canónigas para se referir a elas. Máis adiante veremos que o uso deste vocablo esténdese por toda a Mariña luguesa.

Confirma tamén a presenza de diferentes tipos de bañistas "de frío" (no mar) ou "de quente" (na casa de baños).

No artigo que titula "Ribadeo, la villa que recibe con flores al visitante" publicado o 6 de setembro de 1961, en plenas festas patronais podemos ler:

"Para nosostros Ribadeo, que recibe o despide con flores, es siempre una fiesta. Ya desde aquel primer día  en que, a bordo de un pequeño buque de cabotage (sic), que había dejado en Foz su carga de bilbainas mercaderías, nos entramos por la boca del puerto ribadense después de danzar el "Vals de las olas" sobre la cresta de unas empachadas de espuma, que rompían contra la isla Pancha y acantilados vecinos.

En Porcillán se acomodaban unas pescadoras "sonoras" en la lancha que iba a cruzar la ría. Calle arriba cantaban unas niñas el "Pacomio"(1). Y en la plaza, cuyos bancos se hallaban repletos de "canónigas´" o mujeres aldeanas bañistas "de frío" o "de caliente", nos esperaban dos amigos ribadenses...." 

(1)Chámanos a atención a referencia á canción que cantaban unhas meniñas: o "Pacomio"

Non sabemos se fala dunha danza recollida nas Hurdes titulada o "Romance de Pancomio", da que mesmo hai unha versión galega gravada no 1921  ou da canción popular que fala dun toureiro chamado así, ou a outra recollida por Joaquín Díaz na localidade zamorá de Calabor fronteiriza con Portugal.


Nota: As ilustracións correspóndense coa medalla conmemorativa de Sargadelos pola homenaxe feita a Trapero Pardo e cunha vista do cantón do ano 1952 pertencente á colección de postais da librería ribadense "Cervantes".


22.11.23

Outro vilego (M. Díaz Aledo) falando dos canouros

Na anterior entrada falamos da visión que dos canouros tiña Juan Carlos Paraje Manso. Aquí imos ver o que Manuel Díaz Aledo no seu "Entre tus calles" (2005) escribe relacionado con estes bañistas setembrinos.
Na páxina 59, indica que en Porcillán atopamos "la Casa de Baños hoy reemplazada por un establecimiento de hostelería. Una pequeña rampa daba acceso a una escueta edificación. En esos años, la Casa de Baños mantenía un cierto esplendor en los meses de verano. Eran muchas las personas que, procedentes de aldeas y poblaciones de las zonas de Fonsagrada, Oscos, La Garganta, Meira y adyacentes, bajaban a Porcillán. El aliciente eran los baños de agua del mar que allí se tomaban. Era frecuente en esos meses el espectáculo de esas gentes de las aldeas del interior,(designadas entonces con el nombre de canouros, muchas de ellas personas de cierta edad ) protegiendo su cabeza y su blanca tez, con una toalla, caminando Porcillán abajo, Porcillán arriba. Setiembre marcaba la mayor concurrencia. Además, muchos de ellos tenían parientes en Ribadeo y se albergaban en las casas de estos, permaneciendo durante los días de las fiestas patronales. Eran bastantes las familias que vivían de estas visitas, de doble finalidad, de parientes de las aldeas relativamente cercanas".

Máis adiante, falando das esplendorosas festas da Patroa, volve facer referencia aos canouros: "No faltaban tampoco, aquellas gentes de las aldeas de la montaña que llegaban a Ribadeo a tomar los baños en la Casa de Baños de Porcillán. Eran los canouros, personajes curiosos de la sociología gallega que habían descubierto, y convertido en tradición pasada de padres a hijos, la bondad de las aguas del mar para curar el reuma y las más diversas enfermedades...(pax 286 e ss)

Este autor volve incidir no costume das toallas a xeito de turbante, de como o aloxamento cada quen o xestionaba ao seu xeito, os beneficios que obtiñan parentes e posadeiros, ( de aí repetimos o nome de "bienvenidas") e a finalidade curativa dos citados baños

Como curiosidade notar que Aledo fai referencia a cute branca destas montañesas, cando por cuestións do labor ao aire libre que realizaban nos seus lugares de procedencia dá pé a pensar que terían que estar os rostros queimados polo sol.

21.11.23

Os canouros en ·Ribadensario

Iniciamos aquí unha serie de entradas nas que imos publicar as diferentes impresións e opinións que as canouras e canouros produciron en vilegos que en publicacións periódicas ou directamente en libros da súa factoría, con áxil pluma, describían os costumes desta poboación bañista.
Nesta entrada publicamos o capítulo "Los canouros" do libro "Ribadensario" de Juan Carlos Paraje Manso, publicación que recolle unha selección de colaboracións do autor nos semanarios ribadenses.
Di este home que "no constituían sorpresa sino, más bien, una anual pacífica invasión ya esperada. En agosto, terminada la siega, evacuados por el tren de Villaodrid o en los numerosos "Fiestas, Ferias y Mercados" que aquel entonces nos visitaban, procedentes de Os Oscos, Fonsagrada, Terra de Miranda, Meira, Terra Chá, etc, llegaban los "canouros", pintoresca grey de hombres, mujeres y niños, invariablemente enlutados (nuestros paisanos rinden a la muerte sus mejores galas) que, cargados con cestas, sacos y maletas y precedidos por sus posaderos, desfilaban hacia las numerosas casas --algunas de familiares o antiguos convecinos-- que se prestaban a darles acomodo.
Estas gentes del interior ("montañeses", como despectivamente solíamos llamarlos los que orgullosos poseemos los caminos del mar) --los primeros turistas, tal vez, después de los peregrinos a Santiago--, pertenecían a familias acomodadas que venían a buscar en la frescura del Cantábrico alivio a sus dolencias reumáticas los mayores, estímulo para el crecimiento los pequeños. A este fin se trasladaban diariamente a la Casa de Baños instalada en la playa de san Miguel en Porcillán, en donde, bajo la dirección sucesivamente de los doctores don Federico Martínez y don Félix Puelles, eran sometidos a baños y "chorros", de agua caliente del mar, que los consolaban.
Otros se distribuían por las playas de Figueirúa, Cabanela y el Cargadoiro, y, con gran aparato de alaridos y gritos histéricos, que el vaivén de la marea les producía, se bañaban de lo lindo. Cumplida esta obligacion ritual, se colocaban las imprescindibles toallas sobre la cabeza y se encaminaban a sus residencias.
Está de todo punto confirmada la eficacia de estas hidroterápicas sesiones: estas buenas gentes, por lo general agobiadas de trabajo, reacias o sin comodidad para beneficiarse del aseo corporal, al pasar unas semanas en un ambiente agradable, sin más preocupación que la de bañarse, comer y pasear, es de lo más lógico que se sintieran reconfortadas.
En el tiempo en que no estaban bañándose, solían pasear por las calles --consideraban de rigor el girar boquiabiertos en torno a la Torre de los Moreno, en violenta postura causante de tortícolis-- o sentarse en los bancos del Parque (los ocupaban todos) sin abandonar sus toallas que les conferían un exótico aspecto oriental y sin parar las mujeres de calcetar, hilar e incluso torcer; yo recuerdo verlas por las Cuatro Calles armadas de parafusa "torciendo" hábilmente sin dejar de pasear. Existía la creencia de que las mujeres que venían "a los baños" estaban moralmente obligadas a tejer un par de "chapos" para cada miembro de la familia, en justa reciprocidad al beneficio de que eran objeto.
A la mayoría de los "canouros", ¡cómo no! les fascinaba Ribadeo: el mar, el clima suave, las doradas escamas de la Torre, las calles limpias y bien pavimentadas -- que, aunque parezca mentira, nuestra villa tuvo algún día--, la banda de música, a cuyos conciertos acudían extasiados, la comodidad y riqueza de las casas de labor cercanas, el apoteosis de nuestras fiestas (en las que invariablemente corrían despavoridos al desencadenarse la traca), fueron causa de que muchos ya no pudieran vivir tranquilos, ni un solo día más, en sus incómodas aldeas, hasta trasladarse definitivamente a Ribadeo. Estas aportaciones a nuestra comunidad, adquiriendo y reconstruyendo casas ruinosas, ocupando caseríos que la emigración americana había vaciado, etc, fue en algún momento de tal importancia que se llegó a bautizar socarronamente con el nombre de "Avenida de Meira" a la calle Amando Pérez.
Esta atracción tuvo casos enternecedores, tales como el del "señor Francisco", octogenario de arriba de Mondoñedo. Era éste un hombrecillo pulcro y refinado que apoyaba su vejez en dos cayados. Se prendó de tal modo de Ribadeo que no quería marcharse ni a tiros. En vano acudían sus familiares a buscarlo una y otra vez, maldiciendo la mala hora en que se les había ocurrido mandarlo "a los baños". Cuando se daban cuenta ya se había metido en otra temporada.  Frágil pero enérgico, esgrimiendo sus bastones, se opuso a volver a su aldea y permaneció con nosotros hasta el fin de sus días. Su endeble figurilla se había convertido en un elemento urbano más, y era recibido con agrado en zapaterías, hornos, peluquerías, tiendas y talleres en los que le tenían su sitial, permaneciendo un rato departiendo hasta continuar su ronda de visitas. Jamás renegó de su aldea, antes al contrario, siempre decía: "Ahora pronto teño que volver... Pronto teño que marcharme.."’ Y así año tras año.
A los ribadenses, en términos generales, no nos caían simpáticos "los canouros": hería nuestra delicada susceptibilidad de vilegos, aquella pacífica invasión de extraños a nuestro medio, que olía a humo, caminaba a saltos y vestía, actuaba y hablaba de forma diferente (Aunque —sorprendentemente— los montañeses, por similitud de vocablos, y modales dulces y corteses, son más afines con los ribadenses que los habitantes de los pueblos costeros ga1legos e incluso que los de las mismas aldeas colindantes) Temíamos que los transeúntes y veraneantes "de ciudad" creyesen que eran de Ribadeo y que el prestigio de Villa elegante y moderna, del que siempre hicimos alarde, saliese malparado. Aunque con su pensión y talegadas que contenían aves, patatas, alubias, castañas, grano, cecina, carne salada de cerdo, chorizos, etc.) contribuyeran al sostenimiento de gentes de nuestro pueblo, de modesta condición, y de que solían efectuar copiosas compras en el comercio local (fue largo tiempo conmentado el caso de una canoura que compró ¡dos pares de medias de cristal!) sin olvidar que, con su desenfadada actitud en las playas --despelotándose alegremente y bañándose en paños menores-- contribuyeron decisivamente a ponernos al día en materia anatómica, no eran estos, al parecer,  méritos suficientes para que dejásemos de zaherirlos y contar de ellos casos y chismes de mala ralea. No les perdonábamos que acapararan los bancos del Parque y los acusábamos de ser portadores de "viajantes".
Aunque debo decir, en honor a la verdad --y que así conste por los siglos de los siglos-- que, después de fatigosas investigaciones, no he podido hallar noticia de que en algún momento sus pulgas se hayan peleado con las nuestras".
Constatamos como as prácticas eran as mesmas que en toda a costa galega: chegada empregando diferentes medios de transporte ( non podemos esquecer a importancia do tren de Vilaodriz, aquí en Ribadeo, ao igual que a liña férrea --1ª de Galicia-- coñecida como  "El compostelano" que unía Conxo con Carril para Vilagarcía)
O uso dos parques para sentar ( que xeraba as mesmas queixas vilegas en todas partes) o aproveitamento do tempo libre para calcetar (todas as personas coas que contactamos fan alusión a esta actividade produtiva).
O beneficio comercial e económico tamén queda reflectido. De aí que Bouza Brey teña recollido o termo "bienvenidas" para estas canouras.
A inxusta acusación de portadoras de parasitos a estas canouras que non cremos superasen a presenza media destes ectoparasitos na poboación vilega ( dito con todos os respectos)
Ao tempo, ese correr espavorecido que indica Paraje ante os inicios das tracas festivas serían continuación do medo que soportaban cando mozos vilegos lles tiraban petardos cando estaban sentadas no Cantón (segundo nos relatou Eduardo Gutiérrez)
Por último citando como anecdótico o caso do sr Francisco, indicar que a corrente migratoria cara as vilas mariñeiras, neste caso Ribadeo, xerouse por parte da poboación destas terras do interior que, unha vez coñecido o mar, a suavidade do clima e as condicións de vida, decidiron cambiar de aires. O caso retranqueiro da avenida de Meira, non é máis que o reflexo dunha dinámica que achegou á vila a moitos destes bañistas que asentaron no concello e que pasaron a formar parte da poboación estable desta ría.     

14.11.23

Canouras das terras ancaresas

Suárbol, anos 30 do pásado século

En agosto deste 2023 o concello leonés de Candín cambiou o seu nome polo de Val dos Ancares. Neste concello, ao pé do Cuíña, hai unha aldea: Suárbol, que segundo a lenda tamén cambiou o seu nome

Contan que, antigamente este lugar  chamábase Ambasaguas. 

Parece que os veciños de Suárbol mais os de Valouta ( no mesmo concello) querían facer unha igrexa entre os dous lugares nun sitio que chaman o Coladín que, aínda que é máis contra Suárbol, quedaba entremedias.

Había unha imaxe da Virxe María que é a que está na igrexa hoxe. Onde está a igrexa había unha árbore. De día os de Valouta subían á Santa ao Coladín pero de noite a Santa volvía baixarse (eran os de Suárbol que querían facer a igrexa na súa aldea porque dicían que no monte a Virxe ía estar moi soa) Acabouse facendo a igrexa onde estaba a árbore e por iso ao lugar déronlle en chamar Suárbol. 

Os de Valouta fixeron outra no seu sitio pero mentres os de Suárbol lle fixeron casa para o cura, os de Valouta non porque é "hijuela" de Suárbol. (A cultura popular nos Ancares, páx 32)

Dende os anos oitenta do pasado século, Suárbol ten unha estrada que a une co Piornedo , xa no concello lugués de Cervantes. Se xa tiña de sempre moita relación  coa parroquia limítrofe de Donís, (os matrimonios entre a veciñanza dunha e outra provincia eran frecuentes), desde esa data e con acceso "fácil" a Donís, os rapaces en idade escolar acudían á esta escola cervantega ( xa hai anos pechada).

Suárbol reconstruído

Tamén é coñecido o devastador incendio que no ano 1957, no mes de febreiro, sufriu esta aldea que queimou practicamente todas as pallazas que conformaban a poboación.

De Suárbol era a señora María de Naipes ( hoxe xa falecida), que cando a coñecemos ( nos primeiros anos da década do noventa) vivía xa en Donís xunto ao fillo, Pedro e a súa nora Inés.

E foi precisamente esta señora María que daquela xa superaba a barreira dos oitenta anos, a que nos contou este relato que conta a historia dun veciño que andaba no negocio do sal: "O saliñeiro do Piornedo" 

Antes ían a Ribadeo polo sal. Había un veciño do Piornedo que o ía buscar e o traía nun saco ó lombo. A muller, cando lle chegaba á súa casa algunha veciña a pedirlle o sal dáballe unha cazoladiña del.

A seguinte vez que tivo o home que ir buscar o sal, díxolle á muller : 

-- Desta vez vas vir comigo a Ribadeo. 

E alá foron os dous. Xa en Ribadeo o señor comprou dous sacos: un máis grande e outro máis pequeno e díxolle á muller: 

--Este vas levalo ti (o pequeniño). 

Desde aquela cando algunha veciña lle pedía sal dicíalle ela:

-- ¡ Ala, ala, a Ribadeo a onde fun eu!. 

Tamén falou a señora María que ían á Veiga de Ribadeo - hoxe Vegadeo, Asturias- a andar ou coas cabalerías. Pasaban por Navia, A Fonsagrada, A Garganta e baixaban á Veiga. Ás veces incluso chegaban a Ribadeo. 

Mesmo acordan de señoras de idade que foran tomar as augas a esta vila. Ían en carruaxes desde A Veiga.

(Aquí engadimos unha nota que chega a nós nas Xornadas, o día das Canouras, da voz de Isabel Somoza que contaba en primeira persoa como lembraba que moitas destas bañistas que se achegaban en cabalerías, dos Oscos e outras zonas altas, deixaban os animais en casa da súa familia e collían ( as que tiñan posibilidade) as carruaxes , das que se fan mención no parágrafo anterior. 

Ata aquí a información recollida nos anos noventa (A cultura popular dos Ancares , páx 16 e 25).

Inés López, de Casa Naipes

Con motivo das citadas Xornadas que deron pé a este blog, Raquel Queizás quixo profundizar máis no tema das mulleres que ían a Ribadeo a tomar os baños desde os Ancares e púxose en contacto con Isolina Rodríguez da Palloza Museo de Piornedo e con Inés de Naipes ( que como xa dixemos era a nora da señora Maria).

Portada do libro de Isolina Rodríguez

Estas charlas deron os seus froitos, pois a información recollida ata daquela foi ampliada e serviunos para acreditar a presenza de canouras que viñan das terras dos Ancares: 

"Contoume Inés o que lle contaron de Dorinda, a avoa do seu home.

Dorinda xuntábase con outras mulleres de Suárbol e os homes levábanas en cabalerías ata un sitio (A Veiga) Ao chegar ali subían a un carromato ata Ribadeo. Buscaban fonda na que paraban sobre 15 días. Ían por recomendación do médico. Pagaban con cartos a pensión, non sabe de que levaran touciño, nin nada parecido... 

Moitas veces, outras mulleres que tamén estaban hospedadas na pensión, metíanse con elas chamándolle "montañesas" (o máis fino). E elas, aconselladas pola propia dona da pensión que non quería perdelas coma hóspedes, defendíanse dicindo: 

"Sardiñeiroaaaaas, "jalocho arrastro".

Ata aquí o que sabemos destas valerosas mulleres, e non só das que baixaban á Mariña darse os baños, senón tamén destoutras que nos achegaron a historia que aquí transcribimos.

Nota
As fotografías pertencen 
á páxina 60 años de aquel febrero de 1957 en que el fuego arrasó Suárbol
e á paxina The pandeira 

9.11.23

Dos baños aristocráticos: ocio e saúde

Da man de Raquel Queizás chegamos á páxina da Biblioteca Nacional que fala da orixe contemporánea dos baños de mar.
No blog da citada institución, Antonio García Jiménez debulla polo miúdo este inicio e crecemento dos baños no Cantábrico.
É no ano 1829, cando damos co primeiro regulamento para ordenar os baños e segregar os sexos. Falamos de Donostia. Aí empezou a achegarse a nobreza que pouco a pouco foi aumentando en presenza. Así no 1845 unha noviña Isabel II, consolida a cidade como estación balnearia de primeira orde.     
Pero foi Santander a primeira cidade cántabra que, a mediados do s. XIX, anunciaba nos xornais madrileños os baños de mar, tamén chamados daquela “baños de ola”.

O primeiro deses anuncios que atopamos data de 1847 co título: “Baños de oleage en Santander” (El Español, 16 de xullo de 1847).
Eran tempos nos que a chegada á praia santanderina, por excelencia, facíase en carruaxes ou dilixencias.
O habitual era que a xente do interior que se achegaba aos areais non soubesen nadar; o risco era evidente, polo que se instalaban maromas para que os bañistas tivesen máis seguridade, non só por poder ir agarrados a elas, senón tamén, por ser vixiadas por mozos vigorosos e atléticos que acudían, de xurdir algún tropezo.
O uso destas maromas estendeuse por todos os lugares onde había casas de baño ao pé do mar.
Xa temos visto que a ribadense “La Cantábrica” tíñaas instaladas e  máis dun afogamento seguro que evitaron.
Lembremos un suceso ocorrido o 2 de setembro de 1922, nesta casa de baños de Ribadeo. Na praia houbo que salvar a unha bañista que a piques estivo de afogar, Mercedes Lahoz. Grazas a intervención, non sabemos se de usuarios, usuarias ou maromos, o caso é que esta filla do notario da Veiga foi salvada, e foi tanta alegría que posteriormente celebrouse un acto de homenaxe ao salvador , Luciano Martínez e á salvadora: Elisa Alonso de García Soto (sic). 
Lembremos tamén que moitas das nosas canouras non se poderían permitir o luxo dos baños quentes para se bañar. Tomaban "baños fríos" como indicaba Trapero Pardo.  Téñennos contado que : ou ben se arrimaban as penas con coidado para se introducir na auga, ou ben metíanse ata pouco máis arriba dos xeonllos, para despois botarse ao mar e coas mans camiñar no fondo pedregoso, ou ben, para escorrentar o medo, outras entrarían con grande algarabía collidas entre elas das mans. Non esquezamos que o mar era un elemento novidoso para elas, e terían entendemos o debido respecto. 
Volvendo á orixe aristocrática deste costume: Xa falamos de Isabel II que aconsellada polos seus médicos e para tratar as doenzas de pel que sufría cambiou "La Concha" e achegouse ata “El Sardinero” no ano 1861 ( seguimos por Santander).
Estas prácticas quedaban acoutadas á nobreza e burguesía que podían facer fronte aos gastos de desprazamento, estadías e servizos de praia. Pensemos que en chegar a Donostia empregábanse máis de cincuenta horas de viaxe.

De feito algunha publicación hai que mostra cantidade de fotografías das clases altas na costa cantábrica ( e por suposto non hai rastro das nosas bañistas): “Veranos en el Cantábrico. Casas y familias 1885- 1945” editado polo Equipo Turner.
Estas praias, El Sardinero, La Concha ( na imaxe) ou a francesa de Biarritz, eran visitadas pola "crème de la créme", polo que trataban de mellorar os servizos a ofertar para non perder clientela. 
Lugares como Comillas, Ribadesella, Zarauz,... competían para atraer este incipiente turismo decimonónico que foi o que introduciu aos poucos os baños como práctica estival. 
Importante era o sistema de protección da moralidade ( xa falamos da segregación por sexos ( dándose a situación paradoxal de que as familias non podían ir xuntas aos baños).
Enxeños creados "ad hoc" para combinar pudor con baños salinos invadiron estas praias que máis ben semellaban campamentos.Aínda non tiña valor social o bronceado. Na imaxe de abaixo, praia de "El Sardinero"
Iso si, a realeza gozaba dunha infraestrutura máis elaborada ( ver fotografía: caseta real da praia de "La Concha").

No verán do 1849 visitaron Santander ao redor de tres mil persoas segundo indicaba a Revista de Santander.
Aos poucos foi medrando a presenza mesetaria nas praias de “El Norte” como adoitaban dicir daquelas por Madrid. Tal foi a popularidade que no 1899 o xornal satírico “El Motín” publicaba : "Allá a las costas cantábricas y a las playas francesas van en requerimiento de aire saturado de oxígeno para los pulmones todas las personas que pueden hacerlo; unas con desahogo, otras, a costa de sacrificios, y todas, o la mayor parte, más que por necesidad, por rendir culto a la moda. Hacen bien. Después del 15 de Julio todos los que quedan aquí van jadeantes por esas calles sudando la gota gorda, y sin tener más distracción que la de tragar polvo por las tardes en Recoletos, y llevan además un sello de pobretones y cursis que da miedo…La moda de veranear se ha impuesto de tal forma que hoy, desde el senador por derecho propio hasta el carbonero, desde la duquesa hasta la tendera de comestibles, van a tomar baños de ola como si les fuera imposible la vida sin ellos".
Ao cabo, Donostia chegou a ser a preferida pola realeza pois a rexente M Cristina prefería a localidade vasca por estar máis preto de Biarritz, onde veraneaba a realeza europea desde que a puxera de moda a emperatriz Eugenia de Montijo.

Nos anos trinta do pasado século a presenza de bañistas xa era moi numerosa ( El Sardinero, primeira metade da década dos trinta) . Evidentemente a guerra civil e a dura postguerra non favoreceron estas prácticas que se foron recuperando aos poucos, ata hoxe.

7.11.23

De guías, bañistas, montañesas, ordenanzas,...

A preocupación pola interacción saúde-hixiene e polo uso da auga como elemento terapéutico vén de vello.
Xa na segunda metade do XVIII podemos ler manuais que dan indicacións ao respecto. 
Temos noticia de que o propio Gaspar M de Jovellanos, recluído no Castelo de Bellver a principios do s XIX  solicitaba permiso real para poder tomar baños de mar dado a súa precaria saúde.
E de seguro a cousa vén de moito máis atrás.
Lembremos os nove baños da Lanzada sen saír da casa: a súa orixe pérdese na noite dos tempos; sen pararnos no uso curativo e máxico das fontes que percorren a xeografía do noso país (queda para outra entrada).
Houbo máis libriños dedicados ao uso correcto das augas, sobre todo as medicinais dos diferentes balnearios peninsulares. 
O primeiro que atopamos, nós, con inclusión dos baños salinos correspóndese coa publicación no ano 1852 dunha Nueva guía del bañista en España escrita por Aureliano Maestre de San Juan. 
Evidentemente ten que haber publicacións anteriores (o adxectivo nueva) non deixa lugar a dúbidas.
Pero vale este como inicio, nel (1852 repetimos), faise unha relación dos lugares máis frecuentados polos bañistas neses tempos en toda a costa  e xa aparece Ribadeo ( único da provincia de Lugo) ao igual que Castropol do outro lado da ría.
O concepto bañista está claro; o que non está tan nidio é a diferenza entre un ou unha aséptica bañista, que seguen as modas da nobreza borbónica e a burguesía en Santander ou Donostia,  e as nosas labregas que coa súa suor daban chegado a tomar os seus terapéuticos baños cando o verán empezaba a declinar.
Dicimos isto, porque en innumerables lugares vemos fotografías que non fan diferenza e mesmo chaman a confusión.
Para mostra 2 fotografías do fb "Fotos antiguas de Vilagarcía de Arousa":

A de arriba claras mantidas (bañistas labregas) e a de abaixo simples bañistas que aproveitan o verán para tomar salutíferos baños; pero nin as roupaxes, nin o tempo (deixan as praias cando chegan as mantidas), nin os posados correspóndense coas humildes "montañesas" que nos ocupan.

O que si sabemos con certeza é que os baños de mar que se foron, como estamos vendo, xeneralizando, crearon algúns problemas de convivencia nos areais, que tiñan que ver co decoro e a moralidade: os "bos costumes". 
As cousas foron cambiando ao longo dos anos pero ao principio cando se asentou o hábito dos baños de mar, os concellos tiveron que establecer normativas estritas e incluso diferenciar zonas de baño dependendo dos sexos... e engadir as prohibicións correspondentes ás citadas medidas.
En 1861 Ribadeo (o concello) dita unhas normas ( chegan a nós da man de Alberto Paraje a través de Noemi Díaz Orol ) para tentar de acoutar zonas de baño e mesmo tempo de permanencia nos lugares designados
Situémonos a mediados do s. XIX e dar lectura a algunha das citadas ordenanzas esquecendo o presentismo

Estas normas eran esixidas polos bos cidadáns e servían de ferramenta electoral nas diferentes contendas. A prensa local das diferentes vilas mariñeiras están trufadas de sesudos artigos argüíndo a necesidade de atallar a excesiva voluptuosidade das bañistas, as inmoralidades e certas indecencias.
Por certo! sempre poñendo o ollo no papel que xogan as mulleres.
Estes próceres, claro está, no seu deber de vixilantes seguro acudían prestos a ver que se cocía nos areais; non por regalar o ollo, en absoluto!, como labor informante para despois do café e a partida, poder opinar e enviar o artigo con máis detalles á prensa local. 
Quen desexe consultar máis polo miúdo as Ordenanzas completas pode facelo nesta ligazón



6.11.23

Pr'as canónigas! (Noriega Varela)

Este mestre e escritor mindoniense ( 1869-1947) que estudou no seminario de Mondoñedo e que ao rematar a carreira sacerdotal, Roma impediulle a ordenación por ser fillo de solteira; de 1901 a 1911 exerceu como mestre en Foz, localidade da Mariña á que acudían un monte de labregas da comarca mindoniense tomar os baños de setembro.

Temos visto que o apelativo habitual para estas boas mulleres era o de canónigas, e para estas, este autor escribiu unha composición que publicou en "El Regional" de Lugo no número correspondente ao 24 de febreiro de 1903.

Leva por título "Pr'as canónigas", aclara que é "o nombre que se da á las mujeres de determinado punto de la comarca mindoniense" e dedícallo a E. Lence Santar; asínao en "Foz 1 de octubre" (sic) de 1901 e transcribímolo tal como foi publicado no citado xornal. Posteriormente nas diferentes edicións do seu "Do Ermo" apareceron algunhas modificacións que podedes ler nesta ligazón ( a edición e a feita pola Deputación de Lugo  no 2006, pax 70,ss) 


Pr’as canónigas 

Montañesas, ¡boa sorte!; 
eu adiós non vol-o digo, 
que sempre fun voso amigo, 
y- heivos d’olvidar co-a morte. 
Cando, aturulando forte, 
chegástedes á ribeira, 
pensei qu´ estaba na feira 
de Gontán, xunto d’ aquelas 
carpazonas coma estrelas, 
que bailan a muiñeira. 

Vades boas de troular: 
inda ben non era día, 
quen vos despide xa vía 
brañegas cabo do mar. 
¡Que pulos! ¡que esbatuxar 
n-a i-auga!; gueibotas tolas, 
roxas com’as amapolas 
qu’ hay n-os centeyos d’aldea 
 brincábades pol-a area 
y-entr- as escumas d’as olas [...] 

donde había colorados
refaixos, campaba o cego 
D’Espiñarcao (1) , un brañego 
¡ Si os hay n-a Corda escolmados! 
As trazas d’os nemorados 
feitízanlle a ispiración 
tras vosco viña ó Espigón 
pra cantar; ¡ mais eu choraba! 
Que n-as copras latexaba 
d’a montaña o corazón 

¡As San Lucas me lembrou 
aquel cantar! ¡que tres días 
con tres noites! E ¡que crías 
van feirear!... Xa pasou 
a mocedá; mais quedou 
acesa algunha muxena 
n-o borrallo: ¡ A fonda pena, 
que sinto lonxe d’a serra! 
¡As feiras d’a miña terra! 
¡ os ollos d’a miña nena!

Diz que quedan para inzar 
pulgas ¡a vao! n-as lareiras 
e fungando as manxupeiras (2)
onde adoitades parar; 
Deixádeslles que rascar 
así como lles fai falla 
e porque o mar xa vos ralla 
fartas de larpar sardiña 
ides pra vosa casiña 
ver os medeiros d’a palla 

¡ y-as ovelliñas ...y -a frol 
d’os toxales!, ouro vello 
 que ten n-as follal-o sello 
 d’os chuchos que lle da o sol; 
¡Virxen do Monte! ¡ C’un fol 
ao lombo tamen m’eu iba! 
¿ mais que digo? ¡xa cautiva 
teño a miña libertade! 
Marchade, nenas, marchade... 
¡non volva o demo pra riba! 

(1) Espiñarcao: Fonte da parroquia de Romariz, Abadín, colindante con mondoñedo e famosa entre outras cousas por este cego moi coñecido polas súas coplas. De Espiñarcao e Romariz, falaremos máis adiante da man de Lence Santar

(2) manxupeira : Non sabemos o significado que adopta Noriega: 1 Cociñeira que non adereza nin sazona as comidas, porque non sabe ou porque non quere. 2. Celestina. Chismosa.

Nota
A fotografía de Noriega está sacada da páxina web do concello de Calvos de Randín, Ourense, onde botou dous anos de mestre (1911-1913)
A da praia da Rapadoira está sacada do blog O Gabinete de Foz. Non sabemos se haberá algunha canóniga polo medio

Presentación na prensa dos "Baños do mar"

Nota de prensa en La Voz de Galicia do 21 de setembro de 2023, presentando as xornadas Setembro x Natural e en concreto o relacionado coas canouras e a caseta de baños.
Presentación feita pola guía e colaboradora deste blog Noemí Díaz Orol. 

Así eran os baños en un thalasso de hai cen anos no Norte galego




Ribadeo divulga a historia das «canouras» e os 9 baños de setembro en Setembro X Natural e a actividade «Baños de mar» esta fin de semana. 
Coñécese como talasoterapia ao «tratamento ou curación a través de sustancias mariñas» e a raíz da devandita palabra grega (thalasso) significa mar. O Cantábrico espertou un costume arraigado no tempo, os baños de setembro, que tivo fama e aínda ten eco na Mariña, lembrando o nome que recibían as mulleres que outrora os realizaban: «carolas» en Foz ou Barreiros ou «canouras» en Ribadeo. Destas últimas falará Noemi Díaz Orol en «Baños de mar» do ciclo Setembro x Natural do Concello ribadense esta fin de semana.
Como guia da visita pero tamén como «neta de Josefa Fernández Santos, canoura». 
Explica que chegaban a Ribadeo a «dar os 9 baños de setembro unha vez rematados os traballos da malla e recolección das colleitas», en grupos familiares ou veciñais e aloxándose en casas locais. Procedían principalmente da Ribeira de Piquín, Pol ou Meira, desprazándose en rutas especiais de autobús da Empresa Ribadeo, ou as de Riotorto e A Pontenova no tren de Vilaodriz.
Recomendados por médicos ou divulgados socialmente, estes nove baños eran un período de relax tras o duro labor do campo e para mellorar a saúde ao «reforzar o sistema inmune de cara ó inverno, evitar enfermidades coma o bocio grazas ás algas ou á inxesta de peixe ou favorecer o apetito e o crecemento e desenvolvemento dos nenos», sinala. Máis beneficios, en caso de problemas de pel ou articulatorios, mesmo en depresións, agrega a guia. 
Considera Noemi Díaz que foron as primeiras turistas: «Elas non só pagaban a estancia, senón que incluso ás veces deixaban parte dos produtos que traían do rural nas casas onde se aloxaban». 
Á volta, algunhas «volvían á súa terra coas alforxas das súas burras cheas de sal, produto difícil de conseguir en zonas afastadas da costa e esencial para a conservación dos produtos da matanza», engade, indicando que o termo de «canoura» tiña naquela época certo significado despectivo, chegando a ser obxecto de bromas por parte de rapaces do lugar"
Noemi Díaz sinala, ademais, que «non había, normalmente, relación entre as canouras e os ribadenses». Excepto coas súas caseiras, que estaban sobre todo nas zonas máis próximas ás praias onde se daban os baños: Cabanela, San Miguel e O Cargadoiro. Os baños tiñan a súa propia normativa, «conservándose incluso unha ordenanza do ano 1861» en Ribadeo, agrega. 
 «Só as mulleres procedentes das familias máis acomodadas do interior podían permitirse o luxo- sinala a guía - de ir dar os chorros na casa de baños, lugar que nun principio estaba destinado só a mulleres e que era frecuentado maioritariamente polas matriarcas das familias máis podentes de Ribadeo». 

A casa de baños

 


A caseta de baños de San Miguel, A Cantábrica, tiña dúas escaleiras para baixar á praia e dous cuartos de hidroterapia (baños quentes, duchas e baños de asento). 
Construíuse na primeira década do século XX, baixo solicitude de 1891 do médico Federico Martínez Montenegro, demandando ao presentar o proxecto «unha casiña onde as damas (máis adiante permitiuse o acceso masculino, dividindo as instalacións por sexo) poidan polo menos estar a gusto» e atendendo á «necesidade de preparar un lugar salubre para os baños, así como dotar ó peirao de Ribadeo dunha instalación destinada ó coidado corporal», explica a guia. 
Díaz Orol indica que as «canouras» identificábanse pola súa vestimenta : «Unha enagua branca de tea de saba que se inflaba coa brisa mariña e se levantaba ó flotar segundo as mulleres se ían introducindo na auga.
As bañistas ribadenses distinguíanse xa, en determinada época, das anteriores polo uso do bañador». 
Mentres, queda aínda moito por indagar sobre o tema, un grupo dunha decena de persoas realiza esta semana os nove baños, que finalizarán o 24. «É unha experiencia que tamén nos está aportando a nivel emocional». 
Este artigo incorpórase ao blog por ser parte primixenia desta andaina nacida a raíz da procura de información sobre as canouras e casa de baños que levaron a cabo tanto Noemí Díaz, como Raquel Queizás, Ana Fernández e un logo etc.
Das alfombras sacudidas, das ventás que se foron abrindo e das memorias desenferruxadas foise xuntando aos poucos información que van nutrir este caderno 

5.11.23

Das canónigas focegas ( I )

Falamos das poubanas e mantidas, das canouras... nesta entrada imos contar o que sabemos das bañistas que da comarca mindoniense ( en sentido amplo) se achegaban a Foz a tomar os baños de setembro. Eran as que chamaban canónigas, e puntualmente montañesas, carolas e memso carpazonas,

O termo canónigas non sabemos se procede das roupas escuras e amplas con certa semellanza aos roupóns que usaban os coengos mindonienses ou pola puntualidade temporal coa que se presentaban na vila focega e mesmo a puntualidade horaria que seguramente rexían os seus baños, semellando tamén a cadencia que eses mesmos coengos tiñan que cumprir para os seus rezos ( as chamadas horas canónicas que temos visto moitas veces coa referencia horas canónigas). Tampouco non hai que desbotar a referrencia burlesca aos coengos mindonienses; lembremos que estas terras mindonienses en sentido amplo era a procedencia destas bañistas e Mondoñedo tiña Seminario diocesano e é capital da diocese con catedral; os coengos ( canónigos en castelán) tiña que haber uns poucos que seguro tamén se achegaban a Foz.O máis probable é que fose unha mestura.

For como fose o caso é que en número considerable, coas súas cestas repletas de víveres, sempre ou case sempre en grupo, a finais de agosto e primeiros de setembro achegábanse aos areais focenses e ao concello limítrofe de Barreiros, mulleres que viñan na procura de baños terapéuticos e que basicamente se comportaban de xeito semellante ás xa citadas poubanas, mantidas ou canouras.

A primeira referencia ás canónigas témola da man de Noriega Varela que en outubro do 1902, escribe o seu coñecido "Pr'as canónigas" (en entrada aparte) publicado o ano seguinte en El Regional de Lugo.

En 1905, 2 de setembro, en La Voz de Mondoñedo e no artigo Impresiones de Foz (no que se critica ao alcalde da localidade) aparece unha referencia ás canónigas:

A xeito de chanza di o xornalista: "...que otras cosas más inexplicables se ven: ¡Como que hemos visto a D. Enrique Costas hombrear en el Obispado de Mondoñedo y a Dodolindo Trigo muy cerca de concurrir con mitra en la cabeza á la playa de Foz, para darse importancia entre las canónigas! 

Anteriormente o citado xornalista quéixase do que considera unha inmoralidade por non estar acoutadas as zonas de baño para homes e para mulleres. Que tempiños!

No diario provincial "El Progreso de 8 de setembro de 1917 recóllese a seguinte nova: 

Muy a gusto, como sardina en banasta, regresan a cientos desde las playas de Foz en camiones, coches y carros, las populares canónicas (sic) magistralmente cantadas por Noriega Varela, el autor de Montañesas.En Mondoñedo y en Foz se llaman canónigas a las alegres montañesas de Abadín y Pastoriza, que vienen a bañarse al Cantábrico, las cuales toman a tres o cuatro baños diarios.

Eduardo Lence Santar en Vida Gallega o 5 de decembro de 1923 escribe:

La playa de la Rapadoira es excelente para los baños, a Foz concurren multitud de bañistas de los partidos judiciales de Mondoñedo, Villalba, Fonsagrada y Lugo 

En septiembre es cuando llegan las Canónigas

¿Quiénes son las Canónigas?

Las montañesas que van a tomar los baños 

¡Y cómo los toman!

¡ Doce y catorce en cuatro días!

Es extremo interesante ver como se bañan las buenas mozas de la montaña.

¡ Qué cuerpos más esculturales, qué alegría, qué bullicio, que algazara! 

¡ Cuadro hermoso verdaderamente encantador !

Fala a continuación das décimas de Noriega Varela que lle dedicara anos atrás. 

Nun poema titulado N'o porto de Foz, dedicado a A. Villar Ponte  o propio Lence Santar  escribe en El Compostelano o 8 de xullo de 1926

Vendoll'a gaita tocar 
ó sonado Coruxeiras
mil carantoñas faguendo
rodeado de montañesas

(e segue)

( D'as canónigas brañegas
que a Foz van todol- os anos
pra tomar en oito días
por riba de trinta baños
(...)
¡Ou anos mozos pasados
n-o porto d'a Rapadoira!
Anos que xa non volvedes,
téñovos eu n-a memoria.

E non podemos esquecer as palabras de Cunqueiro que no seu "Retablo de verano" en La Noche do nove de xullo de 1948 escribía como el só sabía facer:

"(...)Pero se irá la niebla y vendrá el sol. Vendrá el estío, el largo agosto, con la noche mayor de San Lorenzo, las fiestas de Nuestra Señora... y los baños. Vendrán de la montaña los coches con las bañistas. Aquí a las montañesas que bajan a Foz a bañarse las llaman canónigas. Traen sus grandes panes de centeno, sus palmos de tocino, sus quesos de dorada corteza. Se bañarán nueve días en una medicación casi pitagórica; el nueve conserva toda su preñez mágica y transcendente (...) número de condición humana y benéfica.

Continúa falando da invasión normanda e da defensa que fixo o bispo Gonzalo, e continúa:

San Gonzalo no sólo defendió aquel día la tierra del saco pagano, sino también este verano de hogaño, con canónigas rituales, remojándose nueves veces contra el ramo cativo, la erisipela, las verrugas , los romadizos,  y el mal de ojo. Yo, de niño, iba con otros rapacetes a la playa a coger "ollos maus" , testimoniales de tantos malos ojos como las canónigas habían librado en sus baños de San Bartolo.

Se ben é certo que a maioría das referencias ás canónigas fan alusión ás praias de Foz, cremos que ( e esta última pasaxe así o corrobora) tamén as praias do outro lado da ría do Masma ( ese San Bartolo, poñamos por caso) tiñan bañistas claro está, e tamén eran coñecidas como canónigas. Certo é que tamén aparece o termo carolas para as mesmas. 

É xa para rematar se en Viveiro hoxe está asumido maioritariamente o termo "carrachentas" ( sobre todo despois do documentado traballo de Fina Roca) para estas bañistas, unha noticia aparecida no xornal "La Voz de la Verdad" do 3 de setembro de 1917 fala das mesmas aplicándolle o apelativo canónico ( certo que habería que saber a procedencia do redactor da noticia) 

"Ha fondeado en nuestro puerto ayer el buque de guerra Bustamante. Por la noche proyectó sus potentes reflectores sobre el pueblo, produciendo el consabido aspecto fantástico y el asombro de las innumerables "canónigas" de Covas.

Nota:

As ilustracións están sacadas

A praia de Foz do blog A insua do Insua

A cabeceira do xornal de Galicina

O destrutor da rede 

3.11.23

Unha visión ultraxante das poubanas

No Xornal de Tabeirós, de Calros Solla ( ver ligazón ) recóllese a achega "humorística sobre as poubanas, publicado no "Almanaque humorístico de Galicia para 1878 ", por Jesús Muruais, pontevedrés ,avogado, escritor, xornalista e crítico literario galego. (ver ligazón ). Nesas páxinas da rede hai información sobre o autor e os almanaques.
Este relato tivo moito éxito na prensa galega do momento e mesmo nos diferentes cadernos dixitais actuais que falan das poubanas fanse continuo eco do mesmo.
Nós publicámolo como "texto exótico" e mesmo xogando coas palabras poderíamos chegar a dicir que " é tóxico".
Leva por título "Las poubanas" e di así: 
El nombre es exótico, pero la especie es indígena. 
Ha nacido en los riscos patrios, ha crecido cabe el emblema más venerando del hogar gallego, negro y panzudo jefe de nuestros penates, el pote; ha enronquecido su berroqueña garganta con los aturuxos nacionales y cumple religiosamente con el doble precepto galaico-social de no ir a la escuela ni lavarse las manos y los pies, a no ser en casos de inundación súbita e imprevista del nativo regato, que sirve de espejo a las silvestres y disyuntivas facciones de su rostro no profanado por otra agua que la no muy limpia, aunque sagrada, que recibió en el pilón bautismal.
Siempre he estado a matar con la reducida y arbitraria división de sexos que las leyes y costumbres han establecido. Ni frailes descalzos son capaces de convencerme de que no deba darse carta de naturaleza al sexo–presbítero, ni hay fuerzas humanas que me hagan tolerable el tener que decir a mis lectoras que la poubana pertenece al sexo femenino.
Ello es que la poubana, a pesar de que adolece de unas patas monumentales, unas caderas ciclópeas, un gañote desmesurado y otros excesos impropios de su sexo, pasa por mujer en el concepto del vulgo.
En el archi-pintoresco puerto de Marín es donde se encuentra la poubana. Suele venir en caravana por los meses de julio o agosto, desde las fragosas montañas en que tuvo su cuna, a buscar en el mar que baña las hermosas playas de aquel pueblo, alivio a padecimientos de más o menos larga fecha y que exigen perentoriamente los maravillosos auxilios de la hidroterapia. Acomódanse por tribus las poubanas en alguna choza de pescador, por cuyo alquiler se deciden a pagar seis cuartos diarios por cabeza, después de cuatro horas del heroico e indispensable regateo previo, y en el mismo día comienzan a sumergir sus cuerpos en las saladas ondas.
Yo he tenido la fortuna de recoger las primeras impresiones de una poubana al hallarse ante el no conocido y terrible elemento. Encontrábase la joven, a quien acompañaba su madre, en lo alto de una pendiente de la carretera de Pontevedra a Marín, desde donde se domina completamente el paisaje más admirable y poético del mundo. Enfrente veíase el mar azul y tranquilo que reverberaba entre sus ondas a la luz chispeante del sol; la isla de Tambo aparecía a lo lejos como una inmensa tortuga dormida al arrullo del oleaje, y a derecha e izquierda, detrás y delante, desarrollábanse en vasto panorama redondeadas colinas cubiertas hasta la cima de la espléndida vegetación que por todas partes crece en el amenísimo rincón de tierra en que hemos nacido.
La poubana contemplaba sin pestañear todo lo que la rodeaba.
Pero de pronto, animose su semblante con las tintas del placer y señalando a un grupo de desnudos marineros que se bañaban al abrigo de una elevada peña gritó:
 −Mi madre, aqueles pescados son homes! 
Observación que hacía honor a sus conocimientos en historia natural y a su afición a la piscicultura, pues aún permaneció media hora larga contemplándolos.
En las primeras horas de la mañana, es cuando las poubanas abandonan el lecho de hojas de maíz, para tomar el primer baño de la serie de los del día, pues no se contentan con menos que con tres cotidianos. ¡Triple ablución, impotente para despojar a sus cuerpos de la tupida corteza que los envuelve! Míralas allí, lector, agrupadas al pie de aquellas rocas, espantando a las gaviotas con sus bruscos movimientos, retozando como un rebaño de focas sorprendidas por un rayo de sol, luciendo entre las eternas nieblas del polo. Pero, no te acerques demasiado, lector de mi alma. Aquella poubana que juguetea con las espumas, aquella Venus de Cerdedo o de Soutelo de Montes ha cogido un guijarro tremendo y se dispone a lanzártelo con toda la fuerza de su selvático brazo. ¿No te lo he dicho? Ya te ha descalabrado. Retírate sin chistar porque la poubana ha tenido razón en protestar en esa forma, poco suave tal vez, contra tu ilegítima curiosidad.
La poubana tiene pudor, aunque se baña frecuentemente sin su túnica.
Por esta razón, que es ciertamente de peso, no puedo seguir copiando el tipo tan al natural como yo quisiera.
Tampoco me atrevo a penetrar en su domicilio para seguir perfilando este boceto. Si el olor a manteca rancia y a bacalao frito no me asfixiaba antes de pasar el umbral, sería un espectáculo que daría al traste con mi delicada organización el de seis o siete poubanas auténticas, abandonadas a sus instintos y sobre todo solas, porque si bien admiten en su intimidad a alguno que otro compañero de S. Antón, este es así mismo poubano, a juzgar por la escasa gallardía natural de sus movimientos.
Y tendría que poner fin aquí a este deslavazado esbozo a no ser por cierto hallazgo inapreciable que he tenido en Marín una mañana del pasado estío. Es una carta de una poubana a una amiga de la tierra que transcribo no literalmente, porque no la entenderías, pero si con escrupulosa fidelidad en cuanto al espíritu de la misma: 
Maripepa: saberás en como estoy cada día más gorda, hastra el punto de que me estralaron las medias que mercara por mor del rocío que corre. Tomé lo menos diez baños, que con otros diez que tomé hacen vinte y no pienso parar hastra echar toda la morriña del cuerpo. Me dices que te coja algún pescado de camino que tomo el baño, pero, a pesar de haber tantos, ningún pescado se me vino a las manos. Parece mentira. Estoy perfectamente mantida, con chocolate a los domingos y manteca todas las tardes. Las sardinas están aquí a patadas, pero no las puedo ver desde que tomé una enchenta atroz con ellas. Por poco no me custa el pellejo. Si no fuera por el porte, te mandaba siete u ocho para que también te hartaras y después me darías lo que me custaron cuando pudieses ¡Si vieras que ricas están con un poquito de tocino! 
Es cosa de comerse espinas y todo.
Tengo que ajustar la caballería para cuando vuelva, que será pronto. Me van a llevar un dineral de dinero, pero la salud es antes que nada”.
El resto de la carta era completamente ilegible, por tener adheridas varias escamas de sardinas.
Peza do clásico humor que aproveita o elo máis débil da sociedade para chancear e xerar risa entre un público lector entre o que non se vai encontrar con toda seguridade os, ou neste caso, as eludidas.

A imaxe de Muruais está recollida do citado blog de Calros Solla
A do Almanaque, da páxina da RAG