Memoria do estanque da praia de san Miguel (Ribadeo)

O estanque con toda a súa luminosidade

Estes días, de xeito casual, accedemos a un texto de María Luísa Mon Bellón, sobre o esquecido estanque que na praia de san Miguel, e pola parte de atrás da casa de baños, construírase canda a casa polos propietarios da mesma.

Integrado nunha cova natural que filtra as augas da choiva que escorregan pola penedía que grazas a construción dun muro, dá orixe a este estanque, foi lugar case máxico para moitos e moitas ribadenses que, ben na súa infancia como lugar de xogo, ou ben na adolescencia dun xeito máis romántico, achegáronse ata ese espazo durante anos. Hoxe o paso está cortado polo perigo da contorna.

No estanque iniciábase un pequeno paseo que remataba no que se dera en chamar  Gurugú ( miradoiro privilexiado sobre a ría ribadense), lugar hoxe ocupado polo restaurante S Miguel.

O miradoiro

Pero pasemos ao que nos interesa que non é outra cá memoria de María Luísa sobre o estanque:"Ao longo dunha varanda que miraba ó mar erguíase unha preciosa caseta de madeira, tan ben traballada e con tantas 'florituras' que semellaba toda ela rematada con puntillas de Camariñas. 

Detrás das ruínas que dela quedaban había un estanque, feito con xógaras de múltiples tonalidades, que se nutría das augas dun penedo-cova que lle daba acubillo. Era máxico, todo el cuberto de hedras e musgo. 

Alí me levaba sempre meu avó e alí coñecín os meus primeiros relatos de trasnos e encantamentos. Contábame como as sereas se cansaran do lugar e agora era habitado só por ninfas e diversas fadas".

Antiga casa de baños

Só queda agradecer a autora do texto e ao autor da fotografía a súa xentileza con este caderno. 

Da Órrea a Porcillán

Estación de ferrocarril de Vilaoudriz (1)

Falamos, na entrada anterior, das II Xornadas "Baños de mar" celebrada en Ribadeo e lembramos a memoria das canouras presentes no parladoiro ao que fixemos referencia.

Queríamos engadir outra historia dunhas canouras da Órrea (Riotorto), nai e fillos, que dende A Rebordela, na citada parroquia, achegábanse nos anos corenta e principios dos cincuenta, do pasado século, a tomar os baños á vila ribadense.

Sara Fernández

Neste caso, Sara Fernández (1917-2012), que así se chamaba esta muller, viña ata unha casa de Porcillán que previamente axustara o seu pai (que era quen se encargaba dos preparativos) despois de rematar os labores do campo e que viña coincidindo cos primeiros días de setembro. 

Sara tiña cinco fillas e un fillo. Aos baños só viñan os nenos que tiñan algunha doenza e sempre por prescrición médica; de aí que dos seis só acompañasen á nai tres deles en diferentes anos ( cada ano ía un). 

Igrexa de Santa Comba da Órrea (2)

Estiveron vindo á costa seis ou sete anos. Desde A Rebordela na Órrea baixaban en burro ata a Pontenova, acompañados polo seu home; alí collían o tren para achegarse a Ribadeo. Á volta facían o mesmo. Nalgunha ocasión viña o avó dos pequenos buscar a familia, facendo a mesma ruta co mesmo transporte. Nalgunha ocasión en vez de viren no tren usaran o coche da liña da Empresa Ribadeo. 

Porcillán

Viñan, como xa dixemos con todo organizado. Traían comida, para eses días, que compartían cos da casa. O pago do aluguer sempre era en metálico.

Ao parecer, "pasaban todo o ano aforrando" para poder afrontar esa viaxe ás augas do Cantábrico.

Tan xusta debía ser a cousa que nunha ocasión chegaron sendo as festas do oito na vila e á casa onde ían estaba chea con invitados. A caseira non lles deixo quedar e acabaron pasando a noite no "cárcere" (3), por non atopar sitio mellor.

Como ben di, Ana Fernández Gómez, informante e neta de Sara, “non viñan de vacacións, viñan porque o mandaba o médico” para coidar da saúde dos meniños.

Bañábanse moi cedo na praia do Cargadoiro. Este baño de mañanciña é característica común  de moitas destas bañistas. 

Pilar Díaz (1935) de Ove (Ribadeo), conta  que sendo unha meniña, a súa nai tamén a levaba a esa praia moi cediño a bañarse e que coincidía cunha canoura, que paraba nunha casa da Regueira, que chegaba cunha nena en burra ata o propio Cargadoiro. 

A Vigo, á praia de Samil, unha muller de Tuimil, Bóveda, no sur de Lugo, ía todos os anos dar os noves baños de nove ondas, despois de rematar os labores do campo, Pilar Sánchez, que acudía sobre as oito da mañá dar o correspondente baño.

Cargadoiro

Sara e a súa familia sempre tomaron os baños  no Cargadoiro e nunca fixeron uso da Casa de baños  "La Cantábrica". 

Facer fincapé tamén que a tempada de baños viña orixinada polas doenzas dos fillos: soriase, problemas de bronquios, pernas,...  

Estes meniños riotortegos co tempo, fixéronse mozos e, xa na década dos sesenta, emigraron a Europa para posteriormente asentarse en Ribadeo onde fixeron casa e co seu rexo traballo axudaron a medrar coma un máis, á economía vilega.

Notas

(1) Fotografía da páxina da Cámara Oficial Mineira de Galicia 

(2) Fotografía da páxina Patrimonio Galego

(3) Segundo relata Ana Fernández: Era no cárcere vello, aquí en Ribadeo; estaba  abandonada. entraron e pasaron ali a noite.

Uns veciños de Sara que vivían xa en Ribadeo aconselláronlles o lugar para pasar a noite....

O antigo cárcere de Ribadeo estaba situado na praciña da Fonte dos Catro Caños facendo esquina co que hoxe é Travesía da Paz

Ribadeo segue a recuperar a tradición dos baños de setembro

A moderadora Noemi Díaz Orol iniciando o parladoiro

Os pasados 14 e 15 de setembro desenvolvéronse na vila ribadense as II Xornadas Baños de mar.

O sábado pola mañá, presentado e moderado por Noemí Díaz Orol, houbo un parladoiro no que participaron, de xeito presencial ou telemático, diferentes canouras que nos anos cincuenta do século pasado, achegábanse a Ribadeo, para tomar os nove baños setembrinos, desde as terras do interior da provincia luguesa.

Previamente a propia moderadora fixo unha documentada introdución histórica sobre os inicios dos baños de mar, dando paso aos diferentes relatores que foron debullando a historia das canouras desde as súas propias vivencias. 

Puidemos escoitar a Milagros Rodríguez Bargueiras do Marco de Álvare (A Pastoriza) e a Marina Díaz Irimia de San Martín de Lúa ( Pol). 

Asemade tamén achegaron as súas impresións Susana Álvarez, filla de Milagros, e María del Carmen Pulpeiro, Carmucha de Pichón , ribadense que non perdoa un día de se bañar na praia do Cargadoiro, cos seus tres chopes de auga mariña incluídos, sobriña dunha das mulleres que acollían no seu domicilio algunha das canouras que viñan a Ribadeo.

Na mesa á esquerda Carmucha de Pichón, Susana Álvarez e Raúl Puelles

Como algunha destas bañistas facían uso da caseta de baños “La Cantábrica”, tamén participou no parladoiro Raúl Puelles, familia directa dos derradeiros propietarios da casa de baños e que atesoura algunha das pertenzas da citada casa ( desde a maletiña do doutor ata un salvavidas...) e, o que é máis importante: a memoria viva deste espazo salutífero que en tempos funcionou en Porcillán.

Obxectos da caseta de baños "La Cantábrica" 

Así entre lembranzas da Chocolateira: a súa escasa potencia que lles permitía aos viaxeiros baixar en marcha e volver a subir con toda tranquilidade; das mulleres que seguramente temerosas polo descoñecemento deste medio de transporte “cubrían a cabeza cunha bolsa para evitar ver correr as árbores”, puidemos revivir aquelas viaxes destas bañistas montañesas que ás veces traían canda si algún fillo ou filla.

É o caso de Milagros que empezou a vir aos baños con catorce anos e posteriormente botou mozo na vila costeira casando e pasando a residir no propio Ribadeo, traballando unha pequena tempada na propia Casa de baños, nos derradeiros anos dos sesenta que foi cando cesou a súa actividade.

Recuperamos a memoria do miradoiro situado no que daquela chamaban Gurugú (1), que é o lugar no que hoxe está o restaurante San Miguel, na chamada punta de don Federico; accedíase desde a propia Casa de Baños por un pequeno paseo.

O miradoiro na Punta de don Federico

Milagros, que como xa dixemos traballou en “La Cantábrica” vería as bañeiras de fundición chegadas de Francia con pés en forma de gadoupas e que acollían aos e ás bañistas que facían uso da tarifa de baños máis elevada; os baños dábanse previa prescrición facultativa.

Raúl tamén deu un pequeno repaso a elementos singulares do antigo Ribadeo: o uso dos Raios X ( primeiros empregados na provincia) o ascensor da Torre dos Moreno ( tamén o primeiro instalado na provincia), a fábrica de xabón “El Eo”, propiedade da súa familia... 

Factura da empresa de xabóns ( Todocolección.net )

En resumo, home que merece un aparte pois é memoria viva da vila. 

Como tamén son memoria estas, nosas canouras: Marina da que xa fixemos una transcrición nestoutra entrada, completou no parladoiro a información dando detalles dos seus paseos en lancha pola ría.

Contaba a mantedora que estas mulleres tamén facían o que hoxe demos en chamar “turismo activo”. Efectivamente, de xeito puntual algunha canoura aproveitaba que na casa onde pasaban eses nove días, tiñan lanchiña “pra ir a navegar” e os homes das caseiras ofrecíanse a facer de balde estes paseos.

Susana pola súa parte facendo memoria da súa avoa ribadense contou as picaradas que lles facían ás pobres das canouras: cobrarlles unha peseta por sentar nos bancos da praza, coserlles mentres asistían a misa os mantelos entre si... falcatruadas que indicaban a mala relación que por parte dos vilegos mantiñan en xeral coas canouras, que eran tratadas despectivamente.

Dalgún enfrontamento verbal somos coñecedores e tamén do interese por evitar estas confrontacións por parte das familias acolledoras... non querían perder clientas que deixaban algún carto que axudaba a economía familiar.

No Cargadoiro dispostas a se dar o perceptivo baño

Despois deste intercambio de lembranzas e anécdotas, un grupiño achegouse ao Cargadoiro para iniciar os nove baños rituais que remataron o domingo 22. 

Na Fonte nova, na visita guiada por Noe Díaz Orol

O día seguinte houbo unha visita guiada polas rúas da vila nas que recende aínda o aroma destas canouras e, xa pola tarde logo do baño e xantar campestre, houbo tempo para narracións e circo, rematando cun concerto de Fanfarria Taquikardia.

Actuación de Fanfarria Taquikardia

Esperamos que este intento de recuperación dos baños sexa un feito e que esta incipiente actividade de recuperación da memoria das canouras se converta tamén en tradición. Paga a pena!

A idea de momento é completar en próximas entradas a información recollida no parladoiro, engadindo algunha achega máis de antigas canouras.

Notas:

(1) O Gurugú, monte que domina Melilla e escenario dunha derrota das tropas españolas en 1909, é nome de uso popular para indicar lugares altos.

Baños de mar ( II edición)

Esta próxima fin de semana celébrase en Ribadeo a II Edición Baños de Mar.

Deixamos aquí o programa

Destacar o parladoiro "As canouras e a tradición dos baños en Ribadeo" que modera Noemi Díaz Orol e no que participarán canouras, bañistas , traballadoras da antiga Casa de Baños e mesmo un familiar do derradeiro rexente da citada "La Cantábrica".

Tanto o sábado como o domingo as e os participantes poderán darse un baño no Cargadoiro, lugar frecuentado por estas pioneiras do turismo mariñán.

Xa o domingo haberá unha visita guiada pola propia Noe Díaz, pola vila e porto ribadense; posteriormente desenvolveranse actividades lúdicas xa indicadas no programa.

Somos sabedores do traballo intensivo que está a desenvolver a feiticeira que entretece e guía estas xornadas das que estamos seguros tirar novas e frutíferas informacións sobre estas antigas e fugaces bañistas de fin de temporada    

As carrachentas

Na preparación das xornadas do pasado setembro en Ribadeo, demos co libro As carrachentas de Fina Roca, extenso traballo de investigación que fixo a autora como tese de doutoramento e que posteriormente foi publicado pola Asociación Cultural Estabañón no 2008 na editorial Lar.

Xa falamos aquí das canouras ribadenses, das poubanas de Marín, das mantidas de Vilaxoán ou de Palmeira,... nesta entrada facemos un bosquexo deste manual etnográfico e sociolóxico, produto de varios anos de procuras e mesmo de vivencias da propia autora. 

As Carrachentas, segundo Fina Roca foron as “primeiras turistas de Covas”; bañistas labregas que se achegaban ao concello de Viveiro para realizar os seus baños rituais do mes de setembro.

Coinciden as prácticas destas mulleres chegadas de "Vilalba, As Pontes, Momán, Santaballa, Ourol, Muras, Xermade, Cabreiros, Begonte, Lanzós, O Carrizo, Ferreira, Bravos, Galdo, San Pantaleón de Cabanas, Vieiro, Riobarba, Gramadoiro,...” (As carrachentas páx 61 ) coas realizadas por poubanas, mantidas ou canouras noutros puntos do litoral galego.

Só imos salientar algúns aspectos para nós novidosos ou que complementan o recollida ata este momento

Por un lado un feito que enlaza co que falaba Trapero Pardo ( ver entradas) e que estuda a autora sobre os chamados baños quentes.

En Viveiro, ao contrario doutro lugares (Ribadeo sen ir moi lonxe) non houbo casas de baños. 

Estes baños quentes realizábanse nas casas nas que paraban as carrachentas; para iso, levaban dende a praia auga de mar mesturada con algas... ben en baldes, baldetas ou “tinas” (tallas) e unha vez quentada a auga bañábanse na improvisada bañeira.

Por outro lado destacamos tamén o feito que recolle detalladamente F Roca: os rituais previos ao baño.

Despois de se xuntaren as carrachentas do mesmo lugar de procedencia, realizaban xogos nos que participaban avoas, nais e fillas , desde rodas de adiviñas ata xogos para entraren en calor... Cita a escritora o “Sampedrón” coñecido como sampedrada que comeza co ben sabido “San Pedro como era calvo...” ( páx 58).

Logo “as carrachentas espíanse na Furada das Pombas (poñían) “unha especie de túnica en forma de saco ao que lle abrían tres buratos para meter a cabeza e os brazos. A meirande parte das veces (facíano) cunha saba vella ou cunha funda dun xergón que xa non valera para nada. Pero xeralmente bañábanse en longas enaguas brancas con moito voo” “Cando saían da auga semellaba que non levaban nada porque a roupa pegábaselles ao corpo e, cando se mergullaban as nove veces, a combinación subíalles ata o pescozo como se fosen globos, deixándolles o cu ao aire entre salto e salto. Era cando máis graza nos facía aos rapaces e rapazas. Espiabámolas dende as penas pero non nos acercabamos a elas por medo a que nos tiraran pedras ou nos zorregasen”. ( páx 58, 59)

Para un coñecemento máis extenso e preciso convidamos á lectura do citado libro que recolle o fenómeno das carrachentas desde todos os ámbitos posibles (o libro está a disposición do público nas bibliotecas de Viveiro, Lugo e Santiago e por suposto á venda nas librerías.

Praia de Covas 

Notas

A primeira ilustración é a portada do libro citado

A segunda é unha panorámica de Covas feita polo fotógrafo Juan José Vivancos e pertencente á galería da Biblioteca da Facultade de Empresa e xestión pública da Universidade de Zaragoza.

Bíteres

Bolma rugosa e opérculos

No libro de Rafael Quintía do que falamos na anterior entrada recóllense como elementos “apotropaicos” os coñecidos ollomaos ou bíteres, como adoitan chamalos os barreirenses.

Non temos constancia de se as carolas, canónigas ou canouras estivesen polo labor de recoller estes opérculos “máxicos”, pero se facemos caso ao recollido por Xaquín Lorenzo no seu “O mar terra adentro” si é probable; máis aínda, de ser coñecedoras das súas protectoras propiedades.

Este opérculo da bolma rugosa ( astraea rugosa) é un elemento da natureza á que se lle atribúen, desde ben antigo, propiedades curativas e protectoras.

Curiosamente polo lado interior ( plano e branco) apréciase unha espiral ( símbolo vello que en Galicia xa aparece nalgúns petróglifos); polo lado exterior a rugosidade do bítere permite vislumbrar ( din ) a imaxe da virxe.

Sabemos do achado de ánforas dos tempos dos romanos cheas deles, en escavacións arqueolóxicas no Mediterráneo.

En Galicia hai constancia da súa presenza puntual nos concheiros da Punta Atalaia ( San Cibrao) segundo se reflicte en “La explotación del mar en la Galicia Romana: El yacimiento de Punta Atalaia (Galicia, Noroeste Ibérico)" de E. González, V. Bejega e C. Fernández.

Alá polo ano 1983, exercendo como mestre primeirizo no colexio público de S. Miguel de Reinante, as actividades que tiña organizadas o centro, fóra do horario escolar, leváronnos aos areais de Barreiros ( concretamente ao que daquela chamabamos a praia do Complexo) e correndo polo devandito areal atopamos estes opérculos. A alumna que naquel momento nos acompañaba, Nereida Rocha Leitón, ( cursando 6º de EXB) púxolles nome: bíteres... e ao tempo informounos das súas propiedades, indicando a sorte que significaba atopalos e a sorte que xeraba telos preto de un.

A partir dese momento fomos lendo todo o que atopabamos ao redor deste opérculo e así demos con que o gasterópodo é abondoso en todo o Atlántico europeo, mesmo chegando ás illas Canarias, e tamén no Mediterráneo.

Fotografía da web http://www.ictioterm.es/

Por todos os lugares onde vive esta “bolma rugosa” e polo mesmo se atopan os ollomaos ou bíteres , estes xeran a mesma devoción e interese, recibindo nomes ben curiosos como "jaquequeras" en Almería ( por ser bos para as dores de cabeza), ou o máis estendido "ollos de santa Lucía".

Nesta ligazón podemos ver os diferentes nomes que recibe pola costa andaluza (como curiosidade esta bolma é comercializada no mercado gaditano para o seu consumo).

No Alt Empordà, coñécense como ulls de Santa Llúcia, ou tamén como ulls de sirena. En Menorca Pedres de la Virtud; en Dénia, ulls de bruixa ou pedretes del mal de cap;  habas de mar, orejitas... 

Esta ampla nomenclatura deixa constancia do forte arraigo popular como pedra máxica e amuleto. De feito, moitos destes bíteres acaban engarzados en sortellas, aneis , pendentes,... 

En Galicia fóra do ollomao e bítere, sabemos que son tamén coñecidos como “ollos de boi vidal” ( vidal > vital: vida); ollos de boimar... e cónstanos que na parroquia focega de Santa Cilla do Valadouro, son coñecidos como "ollos magos" con referencia inequívoca das súas propiedades.

Falan de que é remedio eficaz contra orizós ( tirizós), para o mal de ollo, dores de cabeza e en xeral como amuleto protector e portador de sorte. 

Adoitan ter presenza, abondosa, nos areais da parroquia barreirense de Benquerencia; con maior incidencia en Remior, Balea, Lóngara e Pena da salsa.

Areal de Benquerencia

Tamén na costa ferrolá sabemos que son frecuentes en Ponzos e segundo indica Quintía tamén na costa de Arteixo pódense apañar, e seguramente en máis puntos dos que non temos coñecemento.

Polo Cantábrico adiante nalgunha praia astur tamén se atopan estes opérculos

Xa para rematar deixamos un vídeo onde vemos a caracola co seu opérculo no seu medio natural

E por último deixamos ligazóns a dous textos sobre a mesma temática de dúas persoas que xa non están con nós:

Un é o relato  de Isidro Novo para a páxina Galicia Encantada que coordina A. Reigosa ( ligazón) 

E outro a entrada que Emilio Piñeiroa fixo no blog Ribadeando (ligazón)

Só queda engadir que se algún lector ou lectora coñece máis lugares onde se recolle en Galicia estes bíteres, agradeceríamos nolo fixese saber mediante comentario ou usando o correo do blog

Rafael Quintía e a Mariña inmaterial

Estes días chegou as nosas mans o libro Mariña inmaterial de Rafael Quintía. No traballo, deste recoñecido investigador, aparecen recollidas as historias míticas e lendarias asociadas a diferentes puntos da xeografía mariñá que reafirman a riqueza do lugar e explican a orixe de moitos destes espazos e, sobre todo, fixan na memoria estes fragmentos que nos identifican como pobo e que conforman o noso ser e estar.

De Trabada a Xove, pasando por Ribadeo, Barreiros, Alfoz, Valadouro, Cervo e Viveiro podemos facer unha viaxe no tempo percorrendo covas, penedos, montes, pazos, fontes, capelas, cruces, sen esquecer canda eles a presenza de trasnos, mouras, vellas, encantos, chupasangues... mesmo sitio hai para as historias do marqués de Sargadelos... 

Magnífico manual que completa a páxina Mariña inmaterial con vídeos que recollen as actividades e investigacións previas á publicación deste traballo.

Encantáronnos as alusións aos trasnos tanto ao do pazo da Escoura (Trabada) como ao do Camiño do trasno (Cervo). Eses trasgos tan presentes no imaxinario popular e que a tantas andanzas e aventuras deron pé: lembramos con cariño as contadas en Donís sobre este falcatrueiro personaxe ao que se lle tiña un medo reverencial “case como o lobo”... ata que apareceron as “lafuxés”(1) e parece que os tiros asustáronnos e xa andan menos polos camiños... "desde que se inventou a pólvora acabouse o trasgo"; tamén en Friol corrían moitos contos sobre o citado trasno...  

Lemos con agrado as referencias ás cidades asolagadas de Estabañón (Area) e S Miguel de Vilachá (o noso S Miguel de Reinante desde principios do XVII). Abondan na nosa xeografía mítica este tipo de sucedidos. 

De S Xoán da Cova, Viveiro, que dicir? Aparte dos restos da ermida no interior da cova , a fonte da que xa se recollen datos da súa calidade salutífera a mediados do XIX coa expansión do costume de tomar as augas. 

Fontes míticas como a do Ermo en Barreiros da que xa se fala na “Guía del bañista de España “de 1854... 

Notamos a falta dalgunha fonte do concello ribadense pero que seguro terá espazo máis adiante, ao igual que o resto de lugares doutros concellos mariñáns que seguro están pendentes.

Só queda animar á lectura e felicitar ao antropólogo que, aos poucos, segue enchendo de contidos a Galicia mítica á que tanto lle debemos.

Notas

(1) Lafuxé: escopeta Lefaucheux

Outro desastre medioambiental : os pellets de plástico

Levabamos algún tempo coñecendo aos poucos noticias sobre un cargueiro con bandeira de conveniencia que despois de pasar o corredor fisterrá, xa en costas portuguesas, perdeu un contedor cheo de bolsas de pellets (1) plásticos ( 2,5 Tm ) que segundo avanzan as xornadas, e polo traballo do mar, van achegándose ás costas galegas.

Se nun principio eran novas dalgúns areais da costa occidental, co paso dos días estas bólas plásticas están cubrindo grande número de praias e ampliando a presenza xa á costa mariñá e mesmo ao litoral asturiano. 

O que parece outro desastre medioambiental, non semella preocupar moito ás autoridades "competentes" agás para o manido "non fun eu que foron eles" ( xa entendedes).

O caso é que diante do deixamento da Xunta, que trata de quitar ferro ao tema e liquidalo na televisión pública cuns planos curtos máis ca sospeitosos... ( informantes directos contan como a presenza de traballadores nos areais son puntuais para seren recollidos polas cámaras e pouco despois marchar ).

Este desleixo obriga novamente á sociedade civil a organizarse para a recollida destes plásticos invasores e dos que non coñecemos a incidencia que poidan ter no medio mariño e costeiro nun futuro próximo. 

Pois ben, como canouras que somos e usuarias setembrinas do noso mar, cremos que temos a obriga de informar das accións que se están levando a cabo para lle facer fronte a esta desfeita plástico- ambiental.

Diante da inacción da Xunta que descarta elevar o nivel de emerxencia, a sociedade civil está organizándose:

Por un lado o colectivo Noia limpa no seu perfil de X (antiga twitter) recolle, nun listado aberto, os novos puntos que van sendo contaminados polos plásticos.

Polo outro, Adega que nun comunicado emitido na tarde deste luns "reclama a elevación do nivel de emerxencia (Situación 2) do CAMGAL para a intervención dos medios marítimos do Estado”.

Indica tamén que “é precisa a intervención de buques e barreiras anti-contaminación para conter a extensión da vertedura de pellets antes de que chegue ás costas, onde a eliminación está a resultar moi difícil”.

E denuncia “a falta de transparencia das administracións, polo que (solicitan) reunións coa Xunta e o Ministerio”. 

Tamén informa de próximas actividades de formación para o persoal voluntario para a recollida destas boliñas e así poder organizar as recollidas coas persoas que se apunten na ligazón que teñen activada.

Deixamos aquí a ligazón para se apuntar como voluntarios para a limpeza das nosas costas

Nunca máis! 

Nota

(1) A Real Academia Galega pronunciouse sobre o termo correcto para referirnos a estes microplásticos que nós chamamos pellets. En bo galego debemos falar de "granulados" 

Máis memoria viva das canouras

Praia do Cargadoiro

Na anterior entrada a Marina Díaz falaba de ter coincidido nos baños ribadenses con veciñanza de Santalla (Ribeira de Piquín). Aqui achegamos (via facebook) a memoria de alguén que lembra estas actividades setembrinas.

Destacar o feito do nome que permanece na memoria xunto ao de canouras: a variante canourias que para nós é apelativo novo.

Ao respecto, e relacionado co despectivo aplicado a estas bañistas, demos cunha informante de Barres ( parroquia do concello de Castropol, no lado astur da ría ribadense)  Marisefa López Arias que nos indica que na súa zona unha canoura é : "úa canoura dícese por úa vaca flaca e mal feita, incluso veya, tamén se lle di candorca".( recollido do muro de facebook) 

Igrexa de Barres, Castropol

Pois ben , na mesma rede social e na páxina do grupo Patrimonio cultural da Ribeira de Piquín recollemos a información que pasamos a transcribir:

"Moita xente de Ribeiras de Piquin ia a Ribadeo a tomar os baños. Para ben ser, había que ir tomalos nove días seguidos. Ian sobre todo as mulleres, os nenos e os enfermos. Unha zona á que se ía era a praia do Cargadoiro.

As mulleres que viñan das partes do interior para tomar os baños e curarse dalgún mal, a xente da costa chamáballes canourias ou canouras. 

As familias levaban comida para pasar alí eses dias

A fariña levábase a algunha panadería (como a Gayol, que tiña moita sona) e cambiábase algún quilo de fariña a cambio de que co resto dela che coceran os bolos para os días da estancia."

Susa Alvita Ramos apostila cun seu comentario que "tamén nos chamaban carolas, polo menos en Foz", esta informante é de Bretoña (A Pastoriza)

Estas canouras asiduas á citada praia do Cargadoiro, dan pé para que a ribadense Josefina Gómez Pérez comente:

"(...) iamos velas porque se deitaban na beira agarradas ás pedras e metíanse na auga con combinación. Cando as pequenas ondas baixaban todo ía ben, pero cando subían as ondiñas a combinación tamén se subía e chegáballes ata o pescozo...

Moito nos temos rido. Cousas de cativos!"

O pouso retranqueiro queda rexistrado neste comentario que fai a tamén vilega  Elva Díaz Álvarez:

"Dáme a risa de cando me dicían as veciñas: Xa viñeron as canouras! e eu contestaba: Diso nada! son madrileñas do Marco de Álvare!"  

Esta veciña tamén engade que "na miña casa viñan aos baños en setembro e metíanse na auga cunha camisa branca . Ese é o recordo que lembro. Traían chourizos e touciño e miña nai facíalles a comida"

Memoria dunha canoura de Pol

Hórreo en San Martín de Lúa ( Pol)

Como memoria viva de canouras que ían a Ribadeo tomar as augas, achegamos unha transcrición do narrado por María Marina Díaz Irimia... que a principios dos cincuenta como canouriña ía canda a súa nai ata a vila ribadense para realizar os pertinentes baños de setembro.

Os audios poden escoitarse nesta ligazón. 

"Eu son María Marina Díaz Irimia, nacín o vinte de febreiro de mil novecento corenta e sete nun puebliño de interior de Galicia chamado San Martin de Lúa, pertence ao concello de Pol.

Desde moi pequena, exactamente desde os dous anos, fun aos baños a Ribadeo ata a idade de nove anos. 

Acompañábame..., ía sempre coa miña nai. Como aquí non había coche de liña nin carretera tiñamos que ir a Meira a coller o coche de liña. Levábanos meu pai e iamos da cabalo... uns da cabalo e outros andando porque todos non podiamos ir a cabalo para levar as cousas necesarias para vivir alí, en Ribadeo.

Estabamos cunha señora que tiña un home que era mariñeiro, ía ao mar... e ela dedicábase a ter xente na súa casa. 

Nós levabamos unha habitación alquilada con dereito a cociña. Tomabamos o primeiro baño o dia de chegar porque eran nove os que dicían que había que tomar para que fixera efecto, e volvíamonos a bañar tamén o día de volver aínda que xa ás tres e media volvía saír o coche outra vez para Meira. 

O día de ir, meu pai quedábase e volvia para casa para facer as tarefas da casa. 

O día de volver ianos buscar a Ribadeo e aquel dia, pois iamos comer coa señora e co home a algun sitio, a algunha fonda...

Habia xente que en vez de ir ao mar a bañarse ía ás augas quentes, que eu tampouco sei onde eran naquel tempo...

E, se por exemplo, tiñan unha nena que era da miña edá,... miña nai bañábaa comigo no mar... se era máis ou menos da miña idade. Adoitabamos ir normalmente a última semana de agosto collendo un día ou dous de setembro... porque deixabamos os nabos botados e viñamos a tempo de facer a malla que adoitaba ser a partir do dez de setembro.

Isto dicían que era moi favorable pra a salú, que evitaba moitos males... sobre todo da pel.

Estabamos aproximadamente... marchabamos ás dez para a praia, estabamos ata unha ou unha e media; despois pola tarde asi que comiamos descansabamos un pouco e despois volviamos outra vez a andar pola area ... ainda que non nos bañásenos.

Entroido en Santalla ( Ribeiras de Piquín). 1967

E... bueno, sempre había xente coñecida... concretamente dun pueblín cercano ao noso que se chama Santalla pertence a Ribeira de Piquín, de onde é nativa a Susana Seivane tan coñecida hoxe. Tamén ían sempre unhos señores que tamén adoitaban estar onde estabamos nosoutros; era un señor que tiña moitos problemas de pel e dicía que desde que empezara a ir aos baños se puñera moito mellor."

Achega significativa que fai a informante á que engade un trazo sociolóxico relacionado co uso diglósico da nosa lingua ( o que vale para nos comunicar entre nós, non serve para relacionarnos coa  poboación vilega:  

"Nun deses anos da miña nenez, con catro anos aproximadamente...

Eu sempre me levaban un balde e unha pala e un angazo para apañar conchas e xogar na area,... facer castelos e diso.

E entonces, claro! daquelas non era nada bonito falar o gallego... e miña mai mandábame... non estaba ben visto que se falara o gallego, e entonces miña mai mandábame falar o castellano...

E dicíame:

--Se che pregunta alguén que tes aí? (cando estaba xogando) dicíame: "un cubo y una pala para recoger arena".

Efectivamente: eu sabíao dicir moi ben... pero acto seguido dicía 

Un balde y una pala , una paleta... pra recoller area."

Boas festas !

Casas de baño: Picadillo

Vista xeral de Ribadeo 1966

Trapero Pardo no diario "El Progreso" de 12 de xullo de 1966 escribía un amplo artigo sobre "El veraneo de nuestros abuelos", este era o título e nel debulla todas as alternativas polas que se podía optar antigamente na época estival. Noutra entrada faremos unha recensión do mesmo, paga a pena.

Hoxe paramos nun parágrafo do citado traballo xornalístico, que nos chamou a atención e sobre que fomos tirando información para entender ao que se refería o bo de Trapero.

Falando dos baños quentes escribía: 

"Esos  se tomaban en A Coruña, en Ribadeo y en Foz. Agua de mar, con algas y todo. Unas veces en Casas de baño autorizadas. Otras en las casa, en los "baños de salar". 

Baño para salgar e gardar a carne de cocho

Baños de salar? Estamos falando dos baños de salgar a carne da matanza dos porcos; dependendo dos lugares do maseiro ou mesmo da maseira.

Custaba crer o que de certo liamos pero seguro que o cronista de Lugo tiña información de primeira man.

Agora damos, grazas ao blog Crónicas de Arteixo, cunha publicación que permite tirar luz sobre estes baños quentes alternativos aos balnearios ou Casas de baño con licenza.

Portada de 12 de xullo de 1918

No xornal coruñés "El Orzán" de 12 de xullo de 1918 o famoso Picadillo, Manuel María Puga ( gastrónomo, escritor, xornalista, político...) escribe un artigo que baixo  o título "Veraneo pintoresco: El balneario de las Cobadas" (sic) no que, entre outras cousas que iremos publicando en posteriores entradas, fala desta Casa de baños das Covadas que á sombra do balneario de Arteixo, dá servizo a xente humilde de aldea que non pode hospedarse no citado balneario. ( Non sabemos se catalinas pero si bañistas labregos dos que falamos neste blog) 

Pazo das Covadas na actualidade

Lemos co humor característico do autor de "La cocina práctica" :  

"Lo que no conocéis, seguramente, son otros balnearios aldeanos que tienen por regla general su asiento en los lugares próximos a las playas. Aquí, a media legua de distancia aproximadamente del Pazo de Anzobre, existen tres o cuatro de estas instalaciones. Habré de describiros una y como esta son todas las demás. 

As Covadas, que así se llama el balneario de mi historia, sienta sus reales en la parroquia de San Pedro de Sorrizo, a unas docenas de metros de la playa que lleva su nombre. El dueño del establecimiento balneario es un labrador y vecino de la referida parroquia. 

La casa donde habita, que es una casa de labranza, se transforma como por encanto en cuanto llega el mes de Julio. Un carpintero del país ha hecho de pino media docena de cajones semejantes a la mitad de una caja de muerto, que llegado el caso se han distribuido en el sobrado, en la cuadra, en la bodega del hórreo y en el cuarto del alpendre.

Viene el “manciñeiro” y le receta a un cristiano o cristiana baños calientes. Sale el bañista de su casa armado de cesta en la cual van patatas, habas, alguna carne de cerdo, unto y huevos, y un chisme, pota o tartera, para condimentar todo esto.

Llega al balneario, toma su habitación que le cuesta un real; por dos reales más, el propietario del establecimiento le media de agua del mar caliente uno de aquellos ataúdes; allí se sumerge el bañista hasta que le parece bien y una vez seco y vestido requiere de la cesta lo necesario para condimentar su comida. A los siete baños justos se acaba la temporada. Se friega la olla en debida forma, vuelve a la cesta con las vituallas sobrantes, y abonados los veintiún reales de gasto, vuelve el bañista para su casa con la consigna de no salir al sol sin paraguas ni andar al relente, pues podría cortarse la dieta. Excusado es decir que el agua, mientras no se enfría, va sirviendo para los diferentes clientes del balneario, pues aunque en el mar la hay abundante, cuesta trabajo acarrearla en el bocoy y cuesta dinero el calentarla por los precios que tiene la leña. 

El balneario de As Covadas goza de una gran fama y a juzgar por las gentes que a él concurren, debe ser de los mejores de su clase. Pero sea como quiera, las gentes hoy no se bañan porque no les da la gana, porque con veintiún reales y una cesta medianamente repleta puede uno darse el postín de pasar en un balneario parte de la temporada veraniega".

 

O autor do artigo: o famoso Picadillo

As fotografías

Ribadeo: colección particular

Baño para salgar: Todo colección

Portada "El Orzán" : Galiciana

Pazo das Covadas : LaVoz de Galicia

Picadillo: Wikipedia

Memoria viva dun poubano: fala Manuel Boullosa

Praia de Mogor ( fotografía anterior a 1965)

Na procura de información sobre Marín e as poubanas demos no facebook con un marabilloso relato en primeira persoa dun poubano, Manuel Boullosa (1),  das terras do concello da Lama (Pontevedra), cremos da parroquia da Xesta.

Memoria viva que pasamos a transcribir ( previa autorización do autor)  e ao que engadimos algunhas notas e comentarios posteriores que o post no facebook orixinou e cremos completa esta entrada.

Non temos seguridade pero intuímos que o relato podemos situalo a fins dos anos cincuenta ou máis probablemente na década dos sesenta.

Este é o testemuño:

"Moito antes de que chegase a España o invento do turismo de masas en forma de veraneantes coas roupaxes multicolor, dispostos a poñerse vermellos coma gambas nas nosas praias, os galegos de aldea xa gozaban de algo semellante. 

Algúns optaban polo termalismo, ou como se dicía popularmente "ir ás augas" a Carballiño, por exemplo, mentres que outros decantábanse por "ir tomar os baños" case sempre ás praias de Mogor ou Portocelo en Marín. 

A mediados de setembro, as nosas laboriosas aldeás do interior, despois de pasar un tórrido verán recollendo as colleitas de millo e patacas, e coa herba para o inverno a bo recado nas palleiras, marchaban á consulta do médico de cabeceira a contarlle os seus achaques e trastornos físicos...tras revisalas o doutor e receitarlles algún reconstituínte preguntábanlle:

--Don Aquilino (2), e viranme ben uns baños no mar? 

Ao que o doutor, que ademais de médico era psicólogo contestaba :

-- Iso será man de santo.

 Ao regresar ao domicilio, poñían en antecedentes ao home, e posto que era por orde facultativa, deixaban a este a cargo das faenas na aldea, aprovisionábanse de bastantes ovos e chourizos nunha cesta e recollendo os rapaces tomaban o coche de liña a Pontevedra, onde facían transbordo no "trole" (3) ata Marín, tras de varias horas de viaxe e de algún vómito matutino a causa do mareo.

Cóntase a anécdota dalgunha señora que nunca saíra da súa aldea máis alá de Ponte Caldelas e cando chegou a Marín e viu o mar exclamou: 

-Diormío, diormío, que lonxe é isto!,  aquilo que se ve alá lonxe no mar, ha de ser Cuba!

-Non tía Rosa, aquilo é a illa de Ons!

En Marín adoitaban aloxarse nalgunha pensión económica ou nalgunha casa particular con dereito a cociña, e a gozar durante sete ou nove días dos relaxantes baños de mar. 

Aínda hoxe ignoro o porqué dos días impares, tal vez teña conexión máxica co "baño das nove olas" d’A Lanzada. 

A primeira vez que me levaron a Marín, recordo que acudimos medio concello en tropel. Metade da praia de Mogor foi tomada pola gran cantidade de rapaces de aldea, mentres que a outra parte era dominada polos rapaces de Marín, que nos miraban de forma despectiva por haber invadido o seu territorio xentes de secaño;.e incluso tivemos algún pequeno altercado, todo porque nos chamaron "poubanos", ou sexa, de pobo, mentres que nós chamámolos "peixeiros"...pero non pasou a maiores.

 A verdade é que era todo un espectáculo, ver "tomar os baños" a algunhas das nosas matronas aldeás, remisas a embutirse dentro dun traxe de baño por parecerlles indecente para a moral iso de expoñer as súas brancas e rubicundas carnes ao sol, envolvíanse pudorosamente nuns amplos camisóns largos que as cubrían por completo. As roupas talares ao contacto coa auga pegábanse aos seus corpos resaltando todas e cada unha das súas concavidades, inducíndonos a non poucos pecados de pensamento, palabra e obra... 

Alameda de Marín

Ás tardes adoitabamos xuntarnos todos os coñecidos invariablemente na alameda, os maiores por un lado, para poñerse ao día no último chisme ou desgraza de algún coñecido, e os rapaces polo noso, xogando, comendo xeados, vendo unha peli de vaqueiros ou romanos no cine Quiroga, (4) ou intentando os nosos primeiros rudimentos de “ligoteo”.

Fachada do cine Quiroga

Debo confesar que nesa ocasión, con todo disposto para a marcha a mediodía, escapulinme á praia para aproveitar ao máximo a última oportunidade. Cando regresei tiven unha reprimenda importante, pois bañárame dez días seguidos, polo que houbo que abortar a viaxe e quedar un día máis para tomar o undécimo baño..."que se non, podía facerme mal".

Programa de man Cine Quiroga

O post de Manuel Boullosa ( 12 de xaneiro de 2014) xerou algunha achega nos comentarios que non nos resistimos a reproducilos por completar tan fermoso relato:

Nelly Boullosa, comenta "como recordo a ida a Marín coa sra Elvira e Hermelinda o traxe de baño confeccionado pola mesma Elvira e os baños contados sen fallar un. Que tempos!... e a ida ás augas ao Carballiño en épocas das súas festas... tampoco non as esquezo, Manuel... Que ben o pasamos!

Manuel Cortizo Tato: (...) recordáchesme a miña infancia!,eu tamen ía a Marín, e os primeiros días era unha odisea para poderme meter na agua... estaba fría de carallo !

Mari Paz Alvariño Cousiño: Eu tamén fun de pequena cos tía Lidia "ás augas" para ter apetito pois comía moi pouco... 

Amparo Antón Barreiro: (...) Eu tamén recordo eses días, a don Aquilino e as poucas visitas a Marin...

Benny Lorenzo: Fun tan feliz en Marin! que xa de casada regresei para ver se aínda acordaba da casa onde nos hospedábamos e si encontreina, a miña amada avoa Maria era a que facía posible eses momentos 

Aparte das notas que van a continuación e que paga apena ler por completar esta entrada, agradecer a autorización de Manuel Boullosa a publicar o seu relato neste blog. Grazas 

Notas

(1) De Manuel Boullosa indicar que debeu nacer en Pigarzos, A Xesta, A Lama, Pontevedra

(2) Trátase do doutor Don Aquilino González  (1920 - 1994) natural de Verducido e que tiña consulta tanto na Lama como en Ponte Caldelas ( ver ligazón )

(3) Falaremos nunha entrada posterior dos transportes que empregaban as poubanas para achegarse ao mar de Marín. Aquí deixar constancia que a transformación do tranvía (Pontevedra - Marín) na empresa dos troles produciuse no ano 1942.

 (4) O cine Quiroga fundouse no ano 1917 e pechou definitivamente as súas portas no ano 1988. Na páxina 51 do número 44 da revista Andaina hai unha pequena entrevista cunha tataraneta da primeira propietaria, Dona Amalia. Para saber máis ver esta ligazón 

Fotografías

Praia de Mogor: Sacada do blog Mogor & Rías Baixas 

Alameda: Sacada de Carriola de Marín 

Fachada cine Quiroga: Sacada da páxina de facebook, Marin en fotos

Programa de película : Sacada da páxina Todo colección